E.von Arnim "Elizabeth i jej ogród", czyli nie tylko o kwiatkach

„Długie rabaty przed domem dźwigają jednoroczne i wiecznotrwałe ostróżki, orliki, ogromne maki, goździki, lilie, złote laki, malwy, zimoodporne floksy, peonie, lawendę, astry, bławatki, jasne goździki i wetknięte tam też kwiaty cebulowe. To są rabaty, które ledwo tknęła ręka ogrodników. Do wiosennych skrzynek na schodach werandy włożyłam różowe, białe i żółte cebulki tulipanów. Kocham tulipany bardziej niż wszystkie inne wiosenne kwiaty; są ucieleśnieniem rześkiej wesołości i tulipan koło hiacynta wygląda jak rozśpiewana młoda dziewczyna po świeżej kąpieli obok tęgiej damy, której każdy ruch wypełnia powietrze ciężkim zapachem paczuli.”

Naczytawszy się entuzjastycznych opowieści Elizabeth von Arnim o jej ogrodzie, położonym ledwie niecałe dwadzieścia kilometrów od mojego domu (i cóż, że sto lat temu?), pełna zapału rzuciłam się wiosną pielić i sadzić. Entuzjazmu i czasu starczyło mi akurat na jedną - niezbyt długą - rabatkę.

Następnego dnia po zakończeniu prac poczułam się zupełnie jak von Arnim.

„Gdy dzisiaj rano zeszłam na śniadanie, zobaczyłam leżące na stole rachunki za moje róże i bulwy roślin, i pozostałe ogrodowe dobra z ostatniego roku. Okropność. Ogrodnictwo wydaje się drogie, kiedy wydatki trzeba pokrywać z własnej kieszeni.”

Myliłby się jednak ten, kto sądziłby, że tytuł „Elizabeth i jej ogród” zwiastuje nudnawą powiastkę z cyklu „jak cudownie jest ryć w ziemi”. Owszem, ziemia i ogród były dla Elizabeth ważne, jednak w swojej powieści sporo uwagi poświęciła też książkom oraz toczącemu się wokół zwykłemu życiu. 

pałac w Nassenheide (źródło zdjęcia)

Nassenheide (obecnie Rzędziny), gdzie położony był pałac rodziny von Arnim, sto lat temu były typowo pruską wsią. Gdyby Elizabeth (a właściwie Mary Anette) była Prusaczką, z pewnością nie przetrwałoby o niej nawet marne wspomnienie. Rozpłynęłaby się w tłumie porządnych i śmiertelnie nudnych niemieckich żon i matek.

„Dla większości niemieckich gospodyń obiady i puddingi mają wielkie znaczenie, te kobiety są dumne, że wszystkie widoczne części domów utrzymują w stanie nieskazitelnej czystości, co jest oczywiście chwalebne, ale chciałabym skromnie zapytać, czy nie ma nic innego choć równie ważnego? I czy prosty sposób życia i wzniosłość myśli nie są lepsze od ciągłego kręcenia się? Gotowanie obiadów i odkurzanie mebli wydaje mi się bardzo kłopotliwe, zabiera przecież strasznie dużo cennego czasu – ale wstydliwie przyznaję się, że lubię i pudding, i gramatykę. Człowiek nie może być niewolnikiem własnych domowych bogów i toteż niniejszym uroczyście oświadczam: jeśli kiedykolwiek zirytuje mnie mój mebel, ponieważ należało go odkurzyć, kiedy ja właśnie chciałam robić co innego, i nie będzie nikogo, kto by mnie w tym zajęciu wyręczył, to wszystko razem wrzucę do ognia w ogrodzie, usiądę i z wielką przyjemnością ogrzeję sobie palce w płomieniach, a moje ścierki do odkurzania triumfalnie odsprzedam pierwszemu domokrążcy, który kupi je, choć z początku będzie się trochę opierał.”

Złośliwa, błyskotliwa, samodzielna, odważna, wykształcona, inteligentna. Do tego oczytana i wyczulona społecznie. Żyjąc w Prusach na początku XX wieku, u boku hrabiego Henninga von Arnima (występującego w książce jako „Gniewny”) nie mogła być szczęśliwa.

„Jechaliśmy konno i byliśmy właśnie przy grupie przechodzących robotników, mój mąż rozmawiał jeszcze z dozorcą, kiedy pojawiła się samotna kobieta, wzięła szpadel i zaczęła kopać. Uśmiechnęła się do nas radośnie, dygając, a dozorca powiedział, że ona dopiero co była w domu i urodziła dziecko.

- Biedna, biedna kobieta! – zawołałam, czując do Gniewnego jakąś niewytłumaczalną urazę. – A łajdakowi jej mężowi jest to całkiem obojętne, na pewno zbije ją dzisiaj wieczorem, kiedy mu jedzenie nie zasmakuje. Co za żart rozmawiać o równości płci, dopóki kobiety rodzą dzieci!

- Całkiem słusznie, kochana – odpowiedział Gniewny z łaskawym uśmiechem. – Trafiłaś w sedno. Natura kobiety jest obciążona tym przyjemnym obowiązkiem, który ją osłabia i czyni niezdolną do rywalizacji z mężczyzną. Jak może taka osoba, która regularnie traci jeden rok z najlepszego czasu w swoim życiu, konkurować z młodym mężczyzną, który w ogóle czasu nie traci? Do niego należy ostatnie słowo, szczególnie że w razie czego może użyć pięści.”

Może dlatego tak ważną rolę na tym etapie życia Elizabeth odgrywały książki i przyroda?

„Chętnie wzięłabym tom wierszy i poszła tam, gdzie kwitnie jaskier, usiadła na pniu wierzby pod strumieniem, zapomniała o istnieniu wszystkiego poza soczystymi pastwiskami, cichymi jeziorami i beztroskimi powiewami wiatru nad pogodnymi polami.”

Niestety, marzenia nie zawsze mogą być zrealizowane. Pobyt Elizabeth von Arnim w Nassenheide trwał tylko dwanaście lat i zakończył się rozwodem z mężem. Potem Elizabeth podróżowała po całym świecie; mieszkała m.in. w Londynie, Szwajcarii, południowej Francji, by wreszcie osiąść w Stanach Zjednoczonych.

Po ogrodzie w Rzędzinach pozostały tylko zapisane w jej książkach wspomnienia.

Od 26 kwietnia przed kościołem w pobliskim Buku (do którego rodzina von Arnimów jeździła na niedzielne nabożeństwa) stoi natomiast pomnik pisarki.

Bardzo żałuję, że nie byłam na jego uroczystym odsłonięciu. Mogłabym wówczas, postępując zgodnie ze wskazówkami Elizabeth, zadać wszystkim ustawionym obok niej osobom te pytania, które ona sama uważała za ważne.

źródło zdjęcia

„Jeśli chodzi o ludzi, którzy zjawiają się niespodziewanie z chęcią pogadania o tym, co słychać, to chciałabym wiedzieć, jak w ogóle żyją, czy czytają książki i czy marzą?”

Chyba czytają. Gdyby nie czytali, nie wpadliby na pomysł postawienia takiego pomnika. 

Elizabeth von Arnim „Elizabeth i jej ogród”, przekład Elżbieta Bruska i Berenika Marta Lemańczyk. Wydawnictwo MG, Warszawa 2011. 

Nagroda "Gryfia", czyli wstydzę się

Wstydzę się za Szczecin.

Który – choćbym się bardzo z tego powodu obruszała – był i jest miastem prowincjonalnym. I takim pozostanie.

W którym szanse na stworzenie czegoś dobrego umie się zaprzepaścić jak nigdzie indziej.

W którym króluje towarzystwo wzajemnej adoracji, ograniczające się wyłącznie do zachwytów nad własną pomysłowością i talentem. Ewentualnie urodą.

O aferze wokół „Gryfii” – dumnie nazwanej Ogólnopolską Nagrodą Literacką dla Autorki - było głośno jakiś czas temu, kiedy to mocą odgórnej decyzji wyeliminowano z grona jurorów i organizatorów Ingę Iwasiów oraz całkiem niedawno, kiedy to Olga Tokarczuk oświadczyła, że rezygnuje z ubiegania się o tę nagrodę, mimo iż znalazła się w gronie pięciu nominowanych osób.

Nie jestem szczególną fanką Ingi Iwasiów, ale różnicę w „Gryfii” z nią i bez niej dostrzegam gołym okiem. Z nią było światowo, bez niej – tylko prowincjonalnie, coraz bardziej prowincjonalnie.

I nie idzie mi o feministyczne odchylenie, czy raczej obecnie – jego brak.

Rzecz w tym, czy ktokolwiek w tym mieście potrafi zrobić z przyznania tej nagrody prawdziwe wydarzenie, przyciągające uwagę kogokolwiek innego niż organizatorów oraz nominowanych autorek (i proszę mnie źle nie zrozumieć: nie o autorki tu idzie).

Moja diagnoza jest taka, że nie tylko nie potrafi, ale i nie chce.

Fakt, pogoda w ten weekend nie rozpieszczała. Zimno i mokro.

Tym bardziej w mojej ocenie organizatorzy powinni dołożyć wszelkich starań, by spotkania z autorami (a było ich całkiem sporo, i to z ciekawymi autorami) nie były spotkaniami z wielką pustką.

Nie zrobili niczego.

Informacja w mediach i w mieście była żadna. Na oficjalnej stronie internetowej „Gryfii” jeszcze gorsza (choć trudno to sobie wyobrazić). O części spotkań nie informowano w ogóle nigdzie.

Przez zupełny przypadek wczoraj dowiedziałam się, że dziś w ramach imprez współtowarzyszących „Gryfii” będzie można spotkać się z Rafałem Skarżyckim, wielbionym w naszej rodzinie z racji bycia połową duetu Leśniak & Skarżycki (wyrazy uwielbienia tutaj). Mimo tego, że jestem dość biegła w internetowych poszukiwaniach, z pewnym trudem udało mi się wyklikać gdziekolwiek jakąkolwiek informację na temat godziny spotkania (na stronach Gryfii na moje pytanie odpowiedziała tylko głucha cisza, przerywana trzepotem rzęs niezwykle z siebie zadowolonej przewodniczącej jury).

Pojechałam.

Z Rafałem Skarżyckim w Szczecinie spotkał się prowadzący spotkanie pan (na zdjęciu), a także ja i trójka będących pod moją opieką dzieci (dwójka własnych, jedno czasowo przygarnięte).  

Czułam się zażenowana. I czuję się tak nadal.

Gdybym była Rafałem Skarżyckim, byłoby mi po prostu przykro.

Gdybym była organizatorką „Gryfii” spaliłabym się ze wstydu.

Nie wiem jak zachęcić nieczytających ludzi do tego, by w niedzielne, zimne i pochmurne  przedpołudnie zwlekli się z kanap i przyszli posłuchać świetnego człowieka, który nie tylko pisze znakomite i zabawne książki dla dzieci, ale i ma coś mądrego do powiedzenia. Wiem jednak, że zwyczajna przyzwoitość wymagałaby, aby na spotkaniu pojawili się jacykolwiek przedstawiciele organizatorów. Chociażby po to, by robić frekwencję.

W maju byłam na spotkaniu z Aleksandrem Dobą, zdobywcą tegorocznej nagrody National Geographic dla Podróżnika Roku. Razem ze mną przyszło osiem osób.

Tydzień temu byłam razem z dziećmi na spotkaniu z Tomaszem Szwedem, człowiekiem-orkiestrą, twórcą m.in. książek dla dzieci. Frekwencja: dwadzieścia osób, w tym połowę stanowili organizatorzy oraz ich dzieci.

Źle się dzieje w tym mieście.

Szkoda tylko, że organizatorzy „Gryfii”, pochłonięci pisaniem entuzjastycznych relacji z tego prześwietnego wydarzenia, tego nie dostrzegają.

A.Lindgren "Ronja, córka zbójnika", czyli tak wiele treści w tak małej książeczce

„Jeziorko leżało czarne między ciemnymi świerkami, tylko pływające na powierzchni lilie wodne połyskiwały biało. Ronja nie wiedziała, że to były lilie wodne, ale patrzyła na nie długo i zaśmiała się cichutko tylko dlatego, że istnieją.

Nad jeziorkiem zatrzymała się cały dzień i robiła dużo takich rzeczy, o których przedtem nie miała pojęcia. Rzucała do wody świerkowe szyszki i śmiała się, kiedy zauważyła, że wystarczy plaskać stopą o powierzchnię wody, żeby zrobiły się fale, które poniosą szyszki na jeziorko. Nigdy przedtem nie przeżyła czegoś przyjemniejszego. Miło było tak plaskać stopami o wodę, a jeszcze milej, kiedy odkryła, że wokół jeziorka rosną duże omszałe głazy, dobre do włażenia, i świerki, i sosny, na które można się było wdrapywać. Ronja właziła więc i wdrapywała się, póki słońce nie zaczęło tonąć za porosłymi lasem grzbietami gór. Wtedy wydobyła ze skórzanego woreczka chleb i butelkę z mlekiem. A kiedy zjadła i wypiła, położyła się na mchu, żeby chwilę odpocząć. Wysoko nad nią szumiały drzewa. Leżała i patrzyła na nie, i śmiała się cichutko tylko dlatego, że istnieją. Później zasnęła.”

Chcąc napisać o „Ronji, córce zbójnika”, muszę zdecydować się o czym pisać.

Czy o tym, jak szybko zapominamy, że można śmiać się tylko dlatego, że świat istnieje i jest taki piękny?

Czy lepiej o tym, że każdy może spróbować odnaleźć w sobie beztroskie dziecko z jego spontanicznym zachwytem, a lektura Ronji może w tym pomóc?

Mogłabym także nawiązać do jakżeż modnego ostatnio tematu uprawiania sportu i wyznać, że im więcej godzin spędzam w okolicznej puszczy, tym bardziej nie mogę się nadziwić jak wiele osób nie daje sobie szansy na radość. Jak można biegać po lesie, mając w uszach słuchawki? Czemu można chcieć odebrać sobie możliwość słuchania przyrody, smakowania jej wszystkimi zmysłami? Jak można nie uśmiechać się tylko dlatego, tylko dlatego że ścieżka, którą przemierza się dzień po dniu, każdego dnia wygląda inaczej i każdego dnia istnieje? 

 „Uniosła głowę i powiodła wzrokiem dookoła. Wszystko wokół niej było takie cudowne, uczucie zachwytu wypełniało ją od stóp do głów. I nagle jej krzyk, donośny i przejmujący jak krzyk ptaka, rozdarł powietrze.

- Musiałam wydać z siebie wiosenny krzyk, inaczej rozsadziłoby mnie – wyjaśniła Birkowi. Posłuchaj! Chyba słyszysz wiosnę!

Przez chwilę stali cicho słuchając, jak w ich lesie świergotało, szeleściło, brzęczało, śpiewało i szemrało. Wszystkie drzewa, wszystkie wody, wszystkie zielone krzewy żyły, wszędzie rozbrzmiewała zdrowa, dzika pieśń wiosny.”

Z drugiej strony, nie sposób nie napisać o tym, że to książka o dojrzewaniu - tak dzieci, jak i ich rodziców.

Bo niezwykle łatwo jest kochać słodkiego malucha, ufnie spoglądającego w twarze rodziców i spijającego każde słowo z ich ust.

„(…) życie w Zamku Mattisa toczyło się tak samo jak przedtem. Z tą tylko różnicą, że teraz było tu dziecko. Małe dziecko, które (…) sprawiło, że Mattis i wszyscy jego zbójcy zachowywali się jak mniej lub bardziej pomyleni. (…) Bo było chyba przeciwne naturze, że dwunastu zbójców razem ze swoim hersztem siedziało uśmiechając się głupawo i wydając okrzyki radości tylko dlatego, że jeden maluch właśnie nauczył się raczkować wokół kamiennej sali, zupełnie jakby większego cudu nigdy na tej ziemi nie widzieli.”

Nieco trudniej natomiast wyrośniętego nastolatka, z jego własnymi poglądami i buntem przeciwko rodzicielskim poglądom.

„- Ty bestio, tego ci nie wolno robić!

Mattis odepchnął ją, aż z głuchym łomotem upadła na podłogę. Teraz już się nie śmiał. Był blady z wściekłości.

- Co mówi moja córka? Że czego nie wolno mi robić? – zapytał z groźbą w głosie.

- Mogę ci powiedzieć! – krzyknęła Ronja. – Wolno ci rabować pieniądze, towary i wszystkie rupiecie, jakie ci się podoba, ale nie wolno ci tego robić z ludźmi, bo wtedy nie chcę być dłużej twoją córką.

- Kto tu mówi o ludziach – powiedział Mattis głosem zmienionym nie do poznania. – Schwytałem gada, wesz, złodziejskie nasienie i wreszcie oczyszczę zamek mojego ojca. Potem możesz być moją córką albo nie, jak sobie chcesz.

- Jesteś wstrętny! – wrzasnęła Ronja.”

Dobrze jednak czasem pamiętać, że im bywa równie trudno jak nam. Bo my swój świat zazwyczaj już zbudowaliśmy, a oni stoją dopiero na początku drogi i sami muszą zdecydować, w którą stronę skręcić. My możemy być tylko drogowskazem. Jeśli zapisanym miłością, może nie miną go obojętnie, postępując wbrew jego wskazaniom. A jeśli nawet tak zrobią, może po pewnym czasie zawrócą. Albo chociaż obejrzą się przez ramię.

„Na kamieniu przy źródle ktoś siedział. Był to Mattis, on i nikt inny! Poznała tę czarną kędzierzawą głowę i serce w niej zadygotało. Zaczęła płakać. Stała wśród brzóz i cicho płakała. Wtedy zobaczyła, że Mattis także płacze. (…) Ciągle jeszcze jej nie zauważył, ale w tym momencie spojrzał i zobaczył ją. Zasłonił oczy uniesionym ramieniem, żeby ukryć łzy, a w tym ruchu była taka bezradność i rozpacz, że Ronja nie była w stanie na to patrzeć. Z krzykiem podbiegła do niego i rzuciła się w jego objęcia.

- Moje dziecko – wyszeptał Mattis. – Moje dziecko!

Potem zawołał na całe gardło:

- Mam znowu swojej dziecko!

Ronja płakała wtulona w jego brodę i spytała szlochając:

- Czy teraz jestem znów twoim dzieckiem, Mattis? Naprawdę jestem twoim dzieckiem?

A Mattis płacząc odpowiedział:

- Tak, zawsze byłaś, Ronju! Moim dzieckiem, za którym płakałem dzień i noc. Boże mój! Co ja wycierpiałem!”

źródło zdjęcia

Gdybym chciała dalej ciągnąć tę wyliczankę, miałabym w czym wybierać.

Mogłabym bowiem napisać i o sile prawdziwej przyjaźni, i o rodzącym się uczuciu. Znalazłoby się także parę pięknych fragmentów o odchodzeniu i śmierci.

Jeślibym do tej pory jeszcze nie wiedziała, że Astrid Lindgren była genialną pisarką, teraz znalazłabym dowód nad dowody.

„Nie próbuję świadomie wychowywać czy wpływać na dzieci, które czytają moje książki. Jedyna nadzieja, którą ośmielam się mieć, to to, że może moje książki przyczynią się choć odrobinkę do zwiększenia ludzkiej życzliwości i dobroci.”

Czytajcie Lindgren sobie i dzieciom. Nie zaszkodzi, to pewne.

Astrid Lindgren „Ronja, córka zbójnika”, przełożyła Anna Węgleńska, ilustrowała Ilon Wikland. Nasza Księgarnia, Warszawa 1990.