K.Makuszyński "Szatan z siódmej klasy", czyli nacobezu

By pozostać w szkolnym temacie, który przy okazji poprzedniego posta wzbudził tak duże emocje, a zarazem uciszyć blogowe sumienie, które czyni mi wyrzuty, że od dawna nie opisałam żadnej książki dla młodszego czytelnika, postanowiłam upiec dwie pieczenie na jednym ogniu.

Będzie bowiem o szkole i nauczycielach, ale też o szkolnej lekturze szóstoklasistów.

„Szatan z siódmej klasy” to przykład lektury, którą „przerabia się” w szkole, bo przerabiało się ją od zawsze, wobec czego wszyscy nauczyciele doskonale wiedzą jak to robić i co mówić, a uczniowie jak w ulęgałkach mogą przebierać w zalegających w szkolnych bibliotekach jej egzemplarzach. A najchętniej w jej streszczeniach.

To książka, którą i ja czytałam w dzieciństwie, jednak niewiele z niej zapamiętałam. W roku 2017 kojarzyła mi się wyłącznie z – zupełnie nieksiążkową – piosenką „Lato, lato…” Poza tym – w głowie pustka.

plakat do filmu "Szatan z siódmej klasy"
źródło zdjęcia

Widząc Starszego, który jako solidne dziecko solidnych rodziców z zaciśniętymi zębami brnął przez kolejne strony tej lektury (a trwało to jakieś trzy tygodnie, co przy 275 stronach tekstu daje mało imponujący rezultat niewiele ponad dziesięciu stron dziennie. Dodam, że przeczytanie około pięciuset stron jednego z kilkunastu tomów „Zwiadowców” zajmowało mu zwykle nie więcej niż kilka dni), uznałam, że czas powiedzieć „sprawdzam”.

Przeczytałam.

I zrozumiałam dlaczego Starszy – indagowany o wrażenia – wyznał, że ledwo dał radę, bo „to takie nudne i monotonne”.

zdjęcie, baner czy jak to się fachowo nazywa autorstwa MoWi
zamieszczony cytat pochodzi z książki Marzeny Żylińskiej

Coś, co przed II wojną światową (w tym czasie toczy się akcja i wtedy też „Szatan…” ukazał się po raz pierwszy) mogło być uważane za pełne żywej i emocjonującej akcji, dziś jest niczym więcej aniżeli nudną jak flaki z olejem ramotą.

Używany przez Makuszyńskiego język, pełen archaizmów (równie stare, o ile nie starsze obcojęzyczne teksty, jak chociażby inną tegoroczną lekturę Starszego - „W 80 dni dookoła świata, można próbować uwspółcześnić przekładem; w przypadku książek polskich autorów ten patent niestety nie ma szans na zastosowanie) i erudycyjnych nawiązań zakładających, że czytelnik posiada solidne klasyczne wykształcenie, nie ma szans przebić się do umysłów dzieci urodzonych w XXI wieku.

Można na to utyskiwać, można się na to nie zgadzać – to bez znaczenia, tak po prostu jest.

Jeśli chcemy, by nasze dzieci czytały, nie możemy zabijać ich „Szatanem…” - oto moje zdanie.

I nie chodzi tu, doprawdy, o to, że krótki rzut okiem do zeszytu Starszego sprawił, że na gdybym miała sporządzić charakterystykę jego polonistki, nie nadawałaby się ona do publikacji.

Zapisany tam temat lekcji „Biuro Detektywistyczne „Adam” przyjmuje zlecenie” zapewne bowiem zupełnym przypadkiem zbieżny jest z tematem gotowego, bo umieszczonego w internecie scenariusza lekcji (proszę bardzo: tutaj). Kilka zadanych Starszemu pytań upewniło mnie, że lekcja przebiegła od początku do końca tak jak „powinna”. Żadnych odstępstw od scenariusza; żadnych „dziwnych” pytań. Wnioski tylko właściwe.

Zgrzyt, zgrzyt, zgrzyt.

To moje zęby.

Tymczasem, gdyby tylko jeden z drugim polonista zechciał wreszcie przeczytać „Szatana z siódmej klasy”, a nie jechał na brykach i internetowych gotowcach, zrozumiałby (on bowiem urodził się jeszcze w XX wieku, a więc jeśli się skupi, może zdoła), że to nie jest lektura dla jego uczniów, lecz dla niego.

„Klasa spojrzała z niepokojem na pana profesora Gąsowskiego.

Siwy człowiek, dobry człowiek, usiadł za katedrą i splecionymi rękami zasłonił twarz. Wyglądał jak ten, co płacze i pragnie przed gawiedzią ukryć łzy. Musiało mu się coś popsuć w poczciwym sercu, bo wszystkim się wydało, że staruszek drży.

- Panie profesorze… - ozwał się ściszony głos z pierwszej ławki.

Profesor rozplótł ręce i niecierpliwym ruchem jednej z nich dał znak, aby mu nie mącono ciszy. Drugą zasłaniał sobie oczy. (…)

Trzydziestu chłopców wpatrywało się w niego spojrzeniem, w którym łzawił się ogromny smutek. Wszystko można znieść, tego jednak znieść nie można, aby dobry, och, jak dobry człowiek – dręczył się.”

Szacunek.

Bez niego nauczyciel nie ma szans.

To coś, na co trzeba zapracować, i to ciężko. To nauczyciel jako pierwszy musi obdarzyć swoich uczniów szacunkiem, a wówczas oni, być może, jeśli naprawdę się przy tym postara, odpowiedzą mu tym samym.

80 lat temu, jak wynika z książki Makuszyńskiego, uczniowie także oszukiwali. Wiedząc, że będą wzywani do odpowiedzi i oceniani, czynili wszystko, by uzyskać jak najwyższe noty jak najniższym kosztem.

Te lekcje, które profesor Gąsowski „przerabiał”, oni próbowali „zaliczyć”.

Te, do których naprawdę się przykładał, zostawały im w głowach na dłużej.

„Pan profesor Gąsowski nauczał historii wedle własnej, nieco rozwichrzonej metody. Niektóre wielkie postacie, błąkające się po Elizejskich Polach albo krążące pośród gwiazd, bardzo miłował, o niektórych rozprawiał z drwiącym lekceważeniem, a w licznym, nieśmiertelnym tłumie były i takie, o których nie chciał mówić wcale. Omijał je przy spotkaniu, udawał, że ich nie dostrzega, nie kłaniał im się. O ukochanych osobistościach mówił z gorącym zapałem, piejąc na ich cześć górne hymny, po każdym zdaniu zasadzając wykrzyknik jak cyprys na grobie. O Napoleonie, z ukochanych najukochańszym, rozprawiał jak natchniony poeta.”

Dzięki nadmiernemu przywiązaniu profesora Gąsowskiego do wymyślonego przez siebie systemu odpytywania i odkryciu przez jednego z uczniów, na czym ów system polega, siódmoklasiści uczyli się tylko tego co musieli i wtedy kiedy musieli.

Wypisz, wymaluj jak dzisiaj.

Jest jednak pewna istotna różnica.

Dzisiaj nauczyciele sami podają uczniom „na co będą zwracać uwagę”. „Nacobezu” (gdyby ktoś chciał pogłębić swoją wiedzę na jego temat, odsyłam tutaj) stało się ważniejsze od treści lekcji. Nieważne o czym, nieważne dlaczego, ważne nacobezu.

Po trzech latach pracy Starszego w takim systemie (w klasach IV-VI) wiem jedno: jego wiedza jest płytka i powierzchowna, a termin jej ważności upływa równocześnie z wyrzuceniem przez niego kolejnej "zaliczonej" już kartki z informacją na co dany nauczyciel bezu.

I - dziwna sprawa - również profesor Gąsowski, dowiedziawszy się, że każdy z jego uczniów „wiedział z pewnością z góry kiedy będzie pytany i na ten dzień był doskonale przygotowany”, wykrzyknął ze zgrozą i boleścią: „Człowieku! (…) Przecie w ten sposób nie umiecie nic!”

Ależ doprawdy, panie profesorze, że też pan się tym przejmuje. Tylu nauczycieli doskonale o tym wie i ma się dobrze.

Szanowni nauczyciele przywiązani do tradycyjnego sposobu nauczania, polecam Waszej uwadze kolejny fragment „Szatana z siódmej klasy”, odnoszący się do rozmyślań siódmoklasistów, nakrytych przez profesora Gąsowskiego na oszustwie.

„Profesor jest najzacniejszym człowiekiem pod słońcem, krzywdy nikomu nie uczyni, lecz może dotrzymać jednej groźby: nie z zemsty, lecz z żalu odsunie się od nich i wypowie im przyjaźń. To byłoby smutne, więcej niż smutne. Tak bardzo kochali tego cudownego, siwego, pełnego ufności człowieka z duszą jasną i sercem ślicznym, że utrata jego przyjaźni byłaby klęską sromotną i nie do odrobienia.”

Drodzy nauczyciele: przyjaźń i szacunek uczniów. Na to bezu?

A potem może i nawet uda się Wam czegoś ich nauczyć. 

Kornel Makuszyński „Szatan z siódmej klasy”. Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 2011.