A.Bikont "Sendlerowa. W ukryciu", czyli prawda i jej kryjówki

W tekście „Cesarz bez poddanych”, napisanym krótko po śmierci Ryszarda Kapuścińskiego (do przeczytania tutaj), Piotr Bratkowski podzielił się między innymi taką refleksją:

„ (…) oto wcale nie oddajemy hołdu prawdziwemu Ryszardowi Kapuścińskiemu, lecz jego stworzonemu przez media wizerunkowi; wizerunkowi wielce dla nas wygodnemu, pozwalającemu się łączyć we wspólnej żałobie, lecz zarazem zwalniającemu od stawiania sobie trudnych pytań. Ten wizerunek składa się z kilku stereotypów. Chłopca, który wychodząc z ubogiego, poleskiego miasteczka, ruszył w świat i zyskał sławę. Polaka przyjmowanego na światowych salonach, mędrca obsypanego nagrodami, odznaczeniami i honorowymi doktoratami. Starszego, niezwykle sympatycznego pana, który od czasu do czasu pojawiał się w telewizji, wygłaszając kilka przemyśleń na tyle mądrych, by zatrzymały na chwilę uwagę widza, i na tyle ogólnych, by niemal każdy widz mógł uznać je za swoje.”

Rok 2018, w którym już za chwilę, 12 maja, przypadnie 10 rocznica śmierci Ireny Sendlerowej, uchwałą Sejmu RP został ustanowiony rokiem jej imienia. W uchwale, przyjętej 8 czerwca 2017 r. czterysta trzydziestoma pięcioma głosami za, przy jednym wstrzymującym i braku głosów przeciw, posłowie stwierdzili:

„Irena Sendlerowa, pseudonim okupacyjny „Jolanta”, to wybitna polska działaczka społeczna. Urodziła się 15 lutego 1910 roku  w Warszawie, gdzie zmarła 12 maja 2008 roku.

W czasie II wojny światowej jako kierowniczka referatu dziecięcego Rady Pomocy Żydom „Żegota” zorganizowała siatkę ludzi i instytucji, z którymi niosła pomoc dzieciom z getta. Przyczyniła się do ocalenia z Holokaustu około 2500 żydowskich dzieci. Z narażeniem życia, heroizmem, w największej konspiracji wyprowadzała dzieci z warszawskiego getta, a następnie znajdowała im schronienie w polskich rodzinach, klasztorach i domach opieki.

W październiku 1943 roku Irena Sendlerowa została aresztowana, była przesłuchiwana i torturowana w siedzibie Gestapo przy alei Szucha i więziona przez 100 dni na Pawiaku. Nawet pod groźbą kary śmierci nie zdradziła swoich współpracowników ani nie ujawniła żadnych informacji. Prowadzony przez Irenę Sendlerową rejestr uratowanych dzieci pozwolił im na poznanie ich własnej tożsamości, a także odnalezienie bliskich po zakończeniu II wojny światowej.

Irena Sendlerowa została uhonorowana w 1965 roku medalem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, w 2003 roku – Orderem Orła Białego, w 2007 roku – Orderem Uśmiechu. Od 1990 roku Honorowa Obywatelka państwa Izrael.”

Powyższa uchwała jest hołdem złożonym stworzonemu w ostatnich latach wizerunkowi Ireny Sendlerowej, miłej starszej pani, którą znają nawet w Ameryce, listkowi figowemu, który tak pięknie przesłania to, czym niekoniecznie chcielibyśmy się chwalić.

Irena Sendlerowa
źródło zdjęcia

Niestety, przywołane w niej fakty niekoniecznie odpowiadają historycznej prawdzie. Ani 2500 dzieci, ani 100 dni na Pawiaku. To znaczy owszem, uratowane dzieci tak i Pawiak tak, jednak przywołane liczby niekoniecznie się zgadzają z twardymi danymi.

Czy Sendlerowa byłaby treścią uchwały ucieszona? Pewnie tak. W każdym razie ta Sendlerowa, jaką była w ostatnich latach życia.

Czy jej działalność w czasach okupacji, która przyniosła jej sławę i chwałę, jest dziś przedmiotem głębszej analizy ogółu, w tym zwłaszcza czterystu trzydziestu pięciu głosujących „za” posłów? Śmiem twierdzić, że niekoniecznie.

 „Sendlerowa. W ukryciu” autorstwa Anny Bikont może być potraktowana jako książka, która rozbija mit, co jest ogromnie szkodliwe w dzisiejszych czasach, w których tak są potrzebne autorytety. Która zasmuci tysiące dzieci ze szkół imienia Sendlerowej. Tak uważa Elżbieta Ficowska, urodzona w 1942 roku, wywieziona z getta jako półroczne niemowlę, twierdząca publicznie, że życie zawdzięcza właśnie Sendlerowej. 

Tymczasem Bikont próbuje wyłącznie powiązać ze sobą w zgrabną całość, nie zaś w splątany kłąb, szereg sznurków, po których plotła się historia Ireny Sendlerowej. Po kolei, od początku, od narodzin małej Irenki, wówczas jeszcze Krzyżanowskiej, aż do czasów współczesnych.

Podjętej przez autorkę próbie towarzyszył wielki wysiłek, niestety jeśli chodzi o efekty zbliżony do tego jaki przypadł w udziale Syzyfowi.

„I tak już będzie cały czas z tą opowieścią. Spędziłam setki godzin w archiwach, rozmawiałam z dziesiątkami osób, już, już wydawało mi się, że chwytam jakąś nitkę, że mogę powiedzieć coś pewnego o życiu Ireny Sendlerowej, po czym okazywało się, że znowu coś się nie zgadza.” – uprzedza lojalnie autorka już na początku trzeciego rozdziału (łącznie jest ich dwadzieścia).

Margarita Turkow dziś
źródło zdjęcia

W czasie lektury początkowo można odnieść wrażenie, że postać Sendlerowej jest tylko pretekstem do opowiedzenia o zagładzie Żydów z warszawskiego getta. O straszliwych czasach. O rozrywających serce losach żydowskich dzieci. Bikont opowiada bowiem o Sendlerowej przez pryzmat indywidualnych historii osób, które się z nią zetknęły.

Czytelnik pozna więc między innymi historię córki Jonasa Turkowa, Margarity. Uratowanej, a jednak od czasów wojny aż do teraz mającej poczucie, że nie żyje.

„Coś we mnie pękło na zawsze, kiedy mieszkałam u Borcińskiej [osoba, u której była ukrywana]. Ja wtedy w Zielonce błagałam rodziców, żebym mogła zostać z nimi. Wiedziałam, że jak przeżyję, będę w środku martwa. Odesłali mnie. Dlaczego nie kochali mnie tak, żeby chcieć ze mną umrzeć?”

Renata Skotnicka-Zajdman
źródło zdjęcia

Bikont opowie także o Renacie Skotnickiej-Zajdman, która poznała Sendlerową w roku 1993 i od tego czasu zaprzyjaźniła się z nią, stając się jej ambasadorką na drugiej półkuli (Skotnicka-Zajdman mieszkała w Montrealu), mimo że jej wojenna historia nie była z nią związana (życie zawdzięczała rodzinie Bartczaków).

„Jak tylko zobaczyłam Irenę, zapragnęłam, by była częścią mojego życia” - powie Annie Bikont krótko przed swoją śmiercią.

W opowieści pojawi się także wiele innych nazwisk (zamieszczony na końcu spis postaci liczy blisko sześćdziesiąt osób), bardziej lub mniej znanych. Są wśród nich między innymi pisarz i literaturoznawca Michał Głowiński - z całą pewnością uratowany dzięki Sendlerowej; współpracownik Sendlerowej z Wydziału Opieki - Jan Dobraczyński, powojenny pisarz; Adam Celnikier (od czasów wojny - Stefan Zgrzembski) – drugi mąż Sendlerowej; Helena Radlińska – pedagożka i mentorka Sendlerowej czy rodzice pisarki Joanny Papuzińskiej – Stanisław Papuziński i Zofia Wędrychowska.

Im dalej w lekturę, tym z jednej strony lepiej, gdyż kończą się (a w każdym razie nie są już tak skondensowane) dramatyczne opowieści, sprawiające, że przeczytanie jednego rozdziału trzeba rozłożyć na kilka dni. Z drugiej, rośnie konsternacja. Pojawia się bowiem coraz więcej wątpliwości, nieścisłości, zmyśleń, często wprowadzanych, bardziej lub mniej świadomie przez samą Sendlerową. Trudno w takich okolicznościach wierzyć w mit.

źródło zdjęcia

Anna Mieszkowska, autorka pierwszej książki traktowanej jako biografia Sendlerowej, wydanej po raz pierwszy w roku 2004 pod tytułem „Matka dzieci Holocaustu. Historia Ireny Sendlerowej”, opowiadała jak wyglądała, wspólna z Sendlerową, jej praca nad tą książką.

„Irena Sendlerowa postawiła mi trzy warunki: proszę nie nagrywać, nie notować i nie zadawać bolesnych pytań. Spisywałam coś na skrawku papieru, podarła przy mnie i wrzuciła do kosza. Ten tekst był dwukrotnie autoryzowany, skakało jej ciśnienie i cukier. (…) Miałam bardzo mało czasu i bohaterkę, która nie nadawała się na dziennikarskie śledztwo.”

Czy godzi się „grzebać” w historii Sendlerowej, skoro ona sama wyraźnie sobie tego nie życzyła? Odpowiedź na to pytanie nie jest oczywista (to samo pytanie stawiano zresztą także po śmierci przywołanego na wstępie Ryszarda Kapuścińskiego, zwłaszcza w kontekście jego biografii autorstwa Artura Domosławskiego).

Bikont odpowiada na nie pozytywnie, opisuje więc także powojenną działalność Sendlerowej, epizody dla których brak jest miejsca w hagiografii.

Bo jak powiązać z tą sympatyczną starszą panią fakt, że była między innymi członkinią partii komunistycznej, wcale nie wbrew własnej woli?

Jak pogodzić ze świętością to, że nie była w stanie ułożyć sobie życia prywatnego, żyjąc – z katolickiego punktu widzenia – w grzechu? Z pierwszym mężem, Sendlerem, rozwiodła się, po latach pobrała ponownie, by znów się rozwieść; z drugim, Celnikierem – Zgrzembskim wprawdzie się nie rozwiodła, jednak faktycznie rozstała na cztery lata przed jego przedwczesną śmiercią.

Czy pasuje do świetlanej postaci to, że jej dzieci miały do niej żal o to, że według ich pamięci nigdy nie było jej w domu. „I oni nigdy mnie, np. dziś, nie pocałują, bo mówią: „Teraz chcesz nas całować – a gdzie byłaś?? jak myśmy byli mali i czekaliśmy na Twe pocałunki?? – to ty byłaś na rozmaitych zebraniach?”  - żaliła się Sendlerowa w liście do przyjaciółki, Wandy Rotenberg.

Ktoś, kto nad wszystko przedkłada wielbienie pomników, kto uwielbia się chełpić cudzymi zasługami, traktując je niemal jak swoje (co sprzyja wszak ich wyolbrzymianiu), nie będzie zadowolony.

Nie spodoba mu się z pewnością bezceremonialność, z jaką Anna Bikont pisze (a warto przypomnieć, że książka ukazała się pod koniec października ubiegłego roku, na długo przed, mówiąc delikatnie, zamieszaniem z przegłosowaną w styczniu tego roku nowelizacją ustawy o IPN) że „Irena Sendlerowa wraz z Janem Karskim stała się sztandarowym produktem eksportowym Polski. Dla narracji patriotyczno-obronnej, która żywi się odpieraniem wyimaginowanych ataków godzących w dobre imię kraju, oboje są darem Opatrzności.”

Nie wydaje się również, aby ów ktoś dobrze odebrał to, iż w innym miejscu Bikont stwierdza, że „by dopasować Sendlerową do obowiązującego w dzisiejszej Polsce wzorca bohatera, trzeba było wiele faktów z jej życia przykroić, dosztukować i doszyć. Chodziło przy tym nie tylko o umieszczenie Sendlerowej w panteonie aktualnych narodowych świętych. Celem było także przenicowanie doświadczenia Sprawiedliwych – ich dojmującej samotności, poczucia, że walczą nie tylko z niemieckim okupantem, ale także z polskim otoczeniem – na doświadczenie całego narodu, wystawiające dobrą notę Polakom en bloc. Jak to trafnie ujął tygodnik „Niedziela”: „dziś historia jej życia podawana jest w mediach i na lekcjach historii jako piękny przykład postawy Polaków wobec Holocaustu.”

Pomnik Sendlerowej w Moskwie
źródło zdjęcia

W mity, legendy i żywoty świętych przyjemnie jest wierzyć. Poza tym podobizny świętych ładnie wyglądają, oprawione w złote ramki i postawione na komodzie wśród rodzinnych portretów.

To, że życie nie jest czarno-białe, a postaci ludzkie jednowymiarowe, choć oczywiste, jest znacznie mniej fotogeniczne.

Anna Bikont podeszła do Ireny Sendlerowej z najwyższym szacunkiem. W napisanie książki o niej włożyła olbrzymi nakład pracy. Niemal każde zdanie jest tu znakomicie udokumentowane, dzięki czemu czytelnik w każdej chwili może powiedzieć: „sprawdzam”. Wydawałoby się, że nie sposób zarzucić jej, że dopuściła się przekłamania, jednak nie ma dziś u nas rzeczy niemożliwych.

Owszem, Bikont obtłukła ze wszystkich stron kryształową figurę Sendlerowej. Ci, którzy lubią piękne, lśniące formy mogli poczuć się zawiedzeni. Warto jednak, by otarłszy łzy sprawdzili, czy kryształ nie był przypadkiem plastikową podróbką, a w jego wnętrzu nie kryło się coś dużo cenniejszego. Choć znacznie mniej ostentacyjnego.

Anna Bikont „Sendlerowa. W ukryciu.” Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2017.