R.J. Palacio "Cud chłopak", czyli o trzech prawidłowościach

„Nie jestem wzorowym uczniem. Wiem, że są tacy, którzy lubią szkołę, ale ja do nich nie należę, mówię otwarcie. Tylko niektóre rzeczy mi się podobają, na przykład wuef i zajęcia komputerowe. No i przerwy między lekcjami, zwłaszcza ta na lunch. Ale w sumie szkoła mogłaby dla mnie nie istnieć. Najbardziej nie znoszę prac domowych, które nam ciągle zadają. Jakby nie wystarczyło, że siedzimy tyle godzin na lekcjach, starając się nie zasnąć, a nauczyciele wciskają nam do głów rzeczy, z których prawdopodobnie nie będziemy mieć żadnego pożytku, na przykład wzór na pole powierzchni całkowitej sześcianu czy definicje energii kinetycznej i potencjalnej. Kogo to obchodzi, zastanawiam się. W życiu nie słyszałem, żeby moi rodzice użyli słowa „kinetyczny”!

Najbardziej nie cierpię przedmiotów ścisłych. Tyle musimy się uczyć, że to przestaje być zabawne. Nasza nauczycielka, pani Rubin, czepia się wszystkiego – nawet tego, jak zapisujemy tematy zadań! Któregoś razu odjęła mi dwa punkty, bo nie napisałem daty na górze kartki z pracą domową. Obłęd!”

„Cud chłopak” to książka, która mimo że na polskim rynku pojawiła się cztery lata temu, dopiero teraz, za sprawą gwiazdorsko obsadzonej ekranizacji, doczekała się jakiegokolwiek rozgłosu.

Nie wiem na czym skupia się film, gdyż do kina niestety nie dotarłam, jednak przypuszczam, że na tym, co jest głównym tematem książki, a więc na odmienności, w tym przypadku spowodowanej uwarunkowaną genetycznie deformacją twarzy głównego bohatera, dziesięcioletniego Augusta, ucznia – o zgrozo! – piątej klasy (najwyraźniej w USA nikt nie uratował maluchów). Temat to ważny, w książce poruszony po mistrzowsku (przy założeniu, że jej odbiorcami docelowymi są nastolatki). Choćby z tego powodu warto „Cud chłopaka” przeczytać lub przynajmniej obejrzeć, najlepiej razem z nastoletnim dzieckiem.

Ja tu jednak nie o tym.

Literacki pretekst do opowiedzenia historii Augusta stanowi ważne w życiu głównego bohatera wydarzenie, jakim jest rozpoczęcie przez niego edukacji w prawdziwej szkole. Nie żadna tam prowadzona przez mamę edukacja domowa, z jakiej dotychczas korzystał, lecz zwykła (choć prywatna) szkoła, z całym jej, nie bójmy się nazywać rzeczy po imieniu, okrucieństwem.

Uważni czytelnicy tego bloga zdążyli się już z pewnością zorientować, że szkoła jest od pewnego czasu moim fiksum dyrdum. Im dłużej moje dzieci do niej uczęszczają, tym bardziej nienawidzę tego, czym zazwyczaj jest i tym bardziej chciałabym, aby była czymś całkiem innym.

„Cud chłopak”, jak wynika już choćby z przywołanego na wstępie cytatu (stanowiącego wypowiedź jednego ze szkolnych kolegów Augusta, Jacka), nie jest książką, która może wywołać w polskim czytelniku wrażenie, że nasze szkoły są jakimś tragicznie złym wyjątkiem od generalnie dobrej światowej reguły. Wynika z niej bowiem jasno, że także amerykańskie prywatne szkoły zatrudniają nudnych nauczycieli zadających zbyt wiele zadań domowych, a uczęszczające do nich dzieci nie są bynajmniej ideałami.

Uważna lektura pozwala jednak równie jak ja zafiksowanemu czytelnikowi na dostrzeżenie szeregu prawidłowości.

Prawidłowość pierwsza: w szkole najważniejszy jest dyrektor.

Dyrektor ma władzę. Władza zaś często deprawuje, zwłaszcza ludzi małych i zakompleksionych.

Jak przypuszczam, tak w Polsce, jak i w USA, dyrektorami szkół często zostają ludzie, którzy nie powinni zarządzać nawet kurnikiem (z całym szacunkiem do kur, tak bardzo im należnym zwłaszcza w okolicach Wielkanocy). Ze wszystkiego jednak, także i z władzy, można uczynić dobry użytek.

Dyrektor może być liderem, w najlepszym tego słowa znaczeniu. Wiedząc i widząc często więcej od pozostałych, może delikatnie ukierunkowywać, wspierać, ale przede wszystkim pokazywać własnym przykładem, co jest najważniejsze.

Dobry dyrektor pociągnie za sobą nauczycieli. Tych dobrych. Jeśli uda mu się zyskać wsparcie mądrych decydentów (np. władz samorządowych), doprowadzi do tego, że zatrudnieni w jego szkole źli nauczyciele, prędzej czy później, po nieuniknionym okresie buntu i naporu, odejdą. I nikt nie będzie po nich płakał.

„Stoicie na progu, moi drodzy, wychodzicie z dzieciństwa i wkraczacie młodość. Jesteście na etapie przejściowym. Zebraliśmy się tutaj, razem z waszymi rodzinami, przyjaciółmi i nauczycielami (…) nie tylko po to, żeby uhonorować wasze tegoroczne osiągnięcia, lecz również po to, żeby wyrazić uznanie dla waszych bezgranicznych możliwości. (…)

Chcę, żeby moi wychowankowie, kończąc szkołę podstawową średnią, mieli niezachwianą pewność, że w przyszłości, którą sobie wybudują, wszystko jest możliwe. Jeżeli każdy na tej sali przyjmie zasadę, że zawsze i wszędzie będzie starał się postępować ciut lepiej niż trzeba, to nasz świat rzeczywiście stanie się lepszym miejscem. Jeżeli się postaracie, jeżeli będziecie ciut lepsi niż trzeba, to pewnie ktoś kiedyś rozpozna w każdym z was twarz Boga. (…) Albo, zgodnie z wymogami politycznej poprawności, duchową emanację uniwersalnego dobra, jeśli tak mówi wasza wiara.”

Tak przemawiał wicedyrektor szkoły, do której uczęszczał August, na zakończenie roku szkolnego. Och, jakżeż inne to przemówienie od tego, które słyszałam w szkole Starszego w minionym roku. Ani słowa o czerwonych paskach, srebrnych tarczach, piątkach i szóstkach. Jasne, to ważne, ale nie najważniejsze. Cudownie, gdy dyrektor szkoły o tym wie.

Prawidłowość druga: uczniowie uczą się najwięcej i czerpią największą satysfakcję z tego, na co mają jakiś wpływ.

„Wszystkim uczniom z klas piątych przydzielono jakiś obiekt, który miał być zaprezentowany w stworzonym przez nas muzeum podczas Dnia Kultury Egipskiej w grudniu. Nauczyciele zapisali nazwy obiektów na osobnych kartkach i wrzucili je do szklanej misy, a potem na apelu uczniowie po kolei losowali kartki.(…)

W dniu otwarcia muzeum egipskiego wszyscy byliśmy szalenie przejęci i rozgorączkowani. (…)

Muzeum mieściło się w sali gimnastycznej. Na stołach znajdowały się wykonane przez uczniów obiekty, a pod nimi karteczki z wyjaśnieniami co każdy przedstawia. W większości były naprawdę świetne, ale uważam, że nie dorównywały mojemu i Augusta. (…) August zrobił piramidę schodkową z kostek cukru. Miała ponad sześćdziesiąt centymetrów wysokości i tyle samo szerokości. Pomalował ją sprayem albo czymś na piaskowy kolor. Prezentowała się wspaniale.

Wszyscy włożyliśmy egipskie stroje. Niektórzy przebrali się za archeologów, jak z filmów o Indianie Jonesie, inni za faraonów. August i ja przebraliśmy się za mumie.(…)

Przybywający rodzice zbierali się w holu przed salą gimnastyczną. Gdy zjawili się już wszyscy, podeszliśmy do nich i każdy miał oprowadzić mamę czy tatę po zaciemnionej sali, oświetlając sobie drogę latarką. (…) Zatrzymywaliśmy się przy każdym eksponacie, szeptem wyjaśniając, co przedstawia i odpowiadając na pytania. (…) Zabawa była świetna, dokoła słyszało się w mroku szepty, smugi światła przecinały się w powietrzu.”

Lekcję na każdy temat można przeprowadzić w sposób tradycyjny, tj. omawiając temat, a jeszcze lepiej (czytaj: łatwiej dla nauczyciela), czytając na lekcji jego opracowanie zamieszczone w podręczniku, a następnie polecając uczniom zrobienie odpowiednich zadań zamieszczonych w zeszytach ćwiczeń.

Efekt? Nuda, zniechęcenie i absolutny brak zainteresowania tematem.

Gdy Starszy wybierał szkołę, podniecił się m.in. widokiem znakomicie wyposażonej pracowni chemicznej i obietnicą, że będzie tam odbywać się spora część lekcji.

Od początku roku szkolnego miał tam lekcje dwa razy; ani razu nauczycielka nie namawiała ich do samodzielnego wykonywania jakichkolwiek doświadczeń w domu (nawet rozumiem, też nie lubię osmalonych ścian w salonie, jednakowoż choćby mały wulkanik z sody chyba nikomu by nie zaszkodził?). Zamiast tego kuje wzory, mozolnie rysuje struktury (rzecz jasna, w ramach zadań domowych) i coraz bardziej utwierdza się w przekonaniu, że w szkole kochać można tylko wuef oraz dużą przerwę.

Tymczasem nawet w zwykłej szkole publicznej, całkowicie podporządkowanej ministerialnej podstawie programowej, można czynić cuda. Bo wszystko tkwi w głowach. Ale wymaga odwagi, koniecznej choćby do tego, by zaufać uczniom i pozwolić im na samodzielne podejmowanie decyzji w sprawach ich dotyczących, także gdy chodzi o sposób w jaki chcą się uczyć.

Prawidłowość trzecia: najważniejsze są relacje.

„Nauczyciel, bardzo wysoki pan z żółtawą brodą, pisał coś na tablicy. (…)

Gdy zadzwonił drugi dzwonek, wszyscy się uciszyli, a pan odwrócił się twarzą do nas. Powiedział, że nazywa się Browne, i zaczął opowiadać o tym, co będziemy czytać w tym semestrze.(…)

Duże drukowane litery na tablicy tworzyły słowo:

W-S-K-A-Z-A-N-I-E

- Napiszcie to na pierwszej stronie w zeszycie do angielskiego, na samej górze.(…)

Pan Browne kiwnął z uśmiechem głową i napisał na tablicy:

WSKAZANIA = ZASADY DOTYCZĄCE NAPRAWDĘ WAŻNYCH RZECZY (…)

– A teraz zastanówcie się, jakie rzeczy waszym zdaniem są naprawdę ważne. Słucham.

Kilkoro uczniów podniosło ręce, a pan wskazywał jednego po drugim i zapisywał każdą odpowiedź na tablicy strasznie, strasznie nieporządnym pismem.

REGULAMIN. NAUKA. ODRABIANIE LEKCJI.(…)

RODZINA. RODZICE. ZWIERZĘTA DOMOWE.(…)

- Rekiny, bo zjadają zdechłe stworzenia w morzach! – zawołał chłopak o imieniu Leo i pan zapisał to na tablicy.

REKINY. (…)

- No dobrze. – Gdy pan Browne skończył wszystko zapisywać, znów stanął twarzą do nas. Ale nikt nie wymienił najważniejszego.

Wbiliśmy w niego wzrok, nie mając już pomysłów.

- Bóg? – odezwał się jeden z uczniów.

Widziałem, że pan Browne miał co innego na myśli, choć dodał słowo „Bóg”. A potem dopisał:

KIM JESTEŚMY.

- Kim jesteśmy – powiedział, podkreślając oba słowa, i powtórzył: - Kim jesteśmy. My sami. Rozumiecie? Jacy z nas ludzie? Jakim jesteś człowiekiem? Czy nie to jest najważniejsze ze wszystkiego? Czy nie powinniśmy ciągle zadawać sobie pytania, jakim jestem człowiekiem? – Po chwili milczenia zapytał: - Zauważyliście tablicę wiszącą tuż przy wejściu do naszej szkoły? Czy ktoś z was przeczytał, co tam jest napisane?

Rozejrzał się, ale nikt się nie odezwał.

- Napis brzmi: „Poznaj samego siebie” – oznajmił z uśmiechem. – Jesteście tu właśnie po to, żeby poznawać siebie.

- A ja myślałem, że mamy się uczyć angielskiego – wypalił Jack i wszyscy się roześmiali.

- Również po to, no pewnie – potwierdził pan Browne, co dla mnie zabrzmiało luzacko.

Odwrócił się i napisał wielkimi drukowanymi literami, na szerokość całej tablicy:

WRZEŚNIOWE WSKAZANIE PANA BROWNE’A: KIEDY MOŻESZ DAĆ DOWÓD ALBO SWOJEJ RACJI, ALBO DOBROCI, DAJ DOWÓD SWOJEJ DOBROCI.”

Szkoła, w której nauczyciele uważają, że są w niej wyłącznie po to, by nauczyć dzieci matematyki, polskiego czy fizyki, nie będzie dobrą szkołą.

Nauczyciel, który, z lęku przed tym, że nie zdąży „przerobić” całego materiału, będzie unikał rozmawiania ze swoimi uczniami o tym, co ważne dla nich i dla niego, nigdy nikogo nie porwie, nie zainspiruje. Nie zauważy także wielu wartościowych osób, wymagających jednakże choćby niewielkiego wsparcia, pomocy w odnalezieniu ich mocnych stron, także tych niemierzalnych przy pomocy szkolnych ocen. Nie zada pytań, które powinien zadać. Nie usłyszy odpowiedzi, które powinny paść.

W najnowszym, świątecznym numerze „Tygodnika Powszechnego” znalazł się wstrząsający tekst Anny Goc „Moi rodzice są z innego kraju”, traktujący o słyszących dzieciach głuchych rodziców.

Jedną z jego części stanowi niewysłany list jednego z takich, obecnie już dorosłych, dzieci do jego nauczycielki. Opowiadając o swojej trudnej dziecięcej rzeczywistości, niewyobrażalnej dla większości osób, które – jak ja – nigdy wcześniej nie zetknęły się z tym problemem, jego autor kieruje zarazem pod adresem swojej wychowawczyni z najmłodszych klas podstawówki szereg pytań. W jego słowach nie ma wyrzutu, są to raczej pełne rezygnacji stwierdzenia. Pełne jednak żalu, przede wszystkim o to, że nauczycielka ani razu nie zapytała go ona o jego dom, o to czy u niego wszystko dobrze, „nie tyle z ciekawością, co z troską”.

„Cud chłopak” to książka dla nastolatków. Ale także dla nauczycieli i rodziców. W każdym razie tych, którzy nie uważają, że życie składa się ze stałego udowadniania innym, zwłaszcza tym młodszym, że ma się rację.

R.J.Palacio „Cud chłopak”, z angielskiego przełożyła Maria Olejniczak-Skarsgård. Wydawnictwo Albatros A.Kuryłowicz, Warszawa 2014.