E.Niziurski "Szkolny lud, Okulla i ja", czyli czas płynie, lecz nie wszędzie

Nie będę ani trochę odkrywcza, gdy napiszę, że sięgnięcie w wieku dojrzałym po lektury z dzieciństwa bywa przeżyciem wstrząsającym.

Zdarza się, że ideał lat szczenięcych spada (z hukiem) z piedestału, na którym go ongi umieściliśmy, albowiem czytany po latach okazuje się płaski, nudny, zupełnie nieśmieszny, a do tego napisany niestrawnym językiem.

Nierzadkie są także sytuacje, w których okazuje się, że ulubione książki rodziców nie są bynajmniej ulubionymi książkami ich dzieci. Odpowiedzią na pełne entuzjazmu zachęty do sięgnięcia po takie czy inne dzieło („gdy byłam/byłem w Twoim wieku, uwielbiałem/uwielbiałam tę książkę! Zobaczysz, Tobie na pewno Ci się spodoba”), jest bowiem najpierw pełne pretensji „Muuuuuszę??”, a następnie, gdy wzięte podstępem, groźbą lub po prostu na litość latorośle przememłają pierwsze pięćdziesiąt stron (w tempie mniej więcej jedna strona na pół godziny), wycedzona przez zęby informacja, że ta książka jest „beznadziejną nudą i chyba sobie nie wyobrażasz, że będę na nią tracić czas?!”

Najczęściej jednak zdarza się tak, że książkę, którą dzieści lat temu czytaliśmy kilkanaście razy i znaliśmy na wyrywki, dziś odbieramy zupełnie inaczej. Niekiedy popadamy w związku z tym w stan kompletnego rozedrgania i śmiertelnego zdumienia. Bo choć przed lekturą wydawało nam się, że będzie to po prostu nostalgiczna podróż w czasie, to z każdą kolejną przeczytaną na nowo stroną coraz jaśniej dostrzegamy, że pewne rzeczy są stałe i niezmienne, mimo że to akurat im życzyliśmy, by szlag trafił je w pierwszej kolejności.

„Bałem się tylko, czy coś nie wydarzy się na lekcjach, ale szczęśliwie nic się nie wydarzyło. Kocia od geografii była mdła, Ciemiężny od historii był mdły, Rubaszko od polskiego był mdły – a wszyscy jacyś senni, o mało co nie pospaliśmy razem z nimi.”

Akcja książki Edmunda Niziurskiego „Szkolny lud, Okulla i ja” toczy się prawdopodobnie na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (po raz pierwszy powieść wydano w roku 1982). Jej bohaterami są uczniowie klas siódmych, czyli dzieciaki, pardon, młodzież w wieku mojego starszego syna.

Gdy sięgnę pamięcią do tamtych czasów (jak to brzmi, rany boskie!) i przepuszczę swoje wspomnienia przez dzisiejsze przemyślenia, istotnie dochodzę do wniosku, że większość moich nauczycieli była mdła. Tak bardzo, że dziś nie pamiętam nawet jak się nazywali. Ich lekcje przemykały jedna za drugą, niewiele się od siebie różniąc.

Chyba, że trafił się pedagog sadysta.

„Posłuchaj – wtrącił się Kicuch – u nas tak jest: jak nie mogą sobie dać rady z uczniem, to go odsyłają do Soczewiaka.

- Dlaczego do Soczewiaka?

- Bo on z każdym daje sobie radę, bo chłopcy się go boją, mówią, że był wychowawcą w poprawczaku. Więc odsyłają do Soczewiaka, a on bierze skazańca do galopu…

- I… i co mu robi? – dopytywałem.

- No, niby nic poza… poza regulaminem.”

Dalej następuje opowieść o tym jak to jednemu z nieszczęśników Soczewiak (ksywa: Gepard) wyznaczył zadanie pilnowania gabloty.

„- I jak się coś stanie gablocie, to pójdę do konia. Tak powiedział.

- Do konia? Jak to?

- Do konia gimnastycznego. Będę musiał skakać przez konia. Na wuefie. Przez konia i na konia, z nogami tak i tak… na różne sposoby. Wiesz, ile jest ćwiczeń na koniu? A ja mam krótkie nogi! – Pigment patrzył na mnie z prawdziwym przerażeniem w oczach. – No, powiedz, Kicuch, czy ja mogę te…te wszystkie ćwiczenia?

- Choćby ze skóry wyskoczył, nie potrafi – przyznał Kicuch. – Bo Gepard zadaje coraz trudniejsze, aż w końcu każdy wysiada, rozbija się o konia, przewraca, spada, a cała klasa ma ubaw. Rozumiesz teraz, dlaczego zapisaliśmy się w klubie do sekcji gimnastycznej. Myślałeś pewnie, że chodzi nam o wydłużenie ciała… Nie. Nam chodziło przede wszystkim o zaprawę. Żeby Gepardowi nie było łatwo niszczyć nas przed klasą. Rozumiesz?

Skinąłem głową. Rozumiałem. Wiadomo, że na wuefie można ośmieszyć najbardziej poważnego i mądrego człowieka, udowodnić mu niedołęstwo, pogrążyć w otchłań upokorzenia i wstydu, unicestwić! (…) I nic nie można zrobić Gepardowi, ani poskarżyć się. Ćwiczenia na koniu są w programie i Gepard zawsze może powiedzieć, że tylko przerabiał program.”

O, jakżeż dobrze to pamiętam. Uczucie upokorzenia, płonące policzki. I śmiech na sali gimnastycznej.

Tak, tego nauczyciela zapamiętałam z imienia i nazwiska oraz z twarzy. Do dziś nie mówię mu na ulicy „dzień dobry”. Może to świadczy o mojej małostkowości, ale ciągle czuję potrzebę wyrażenia w jakikolwiek sposób pogardy wobec niego i jego metod.

Za moich szkolnych czasów normą było także zwracanie się do uczniów po nazwisku i traktowanie ich z góry.

„Słuchaj, Żaba – powiedziała Szufla – zgłosisz się do mnie po lekcjach.

Zabulgotałem wkurzony.

- Czego jeszcze? – skrzywiła się Szufla. – Mów wyraźnie, nie bulgocz, Żaba!

- Nie nazywam się Żaba, proszę pani – wykrztusiłem.

- Jak to nie Żaba? (…)

- Ja się nazywam Żabny, proszę pani. Tomasz Żabny.(…)

- No, więc dobrze – Szufla spojrzała na mniej jakby ze współczuciem, a może mi się tylko wydało. – Porozmawiamy po lekcjach, Tomku.

Spojrzałem na nią z wdzięcznością, bo użyła imienia.”

Jak niewiele potrzeba, by zyskać sobie wdzięczność ucznia. Najpierw go styrać, traktując bez szacunku, a potem łaskawie potraktować tak, jak powinno się go traktować zawsze.

To też pamiętam.

Jak również to, że nikt w moich czasach nie miał złudzeń dlaczego chodzi się do szkoły. Bo trzeba. A po co?

Cóż, tu również byliśmy zgodni z naszymi nauczycielami:

„Mój Żabny, ładnie bym wyglądała, gdybym chciała czekać aż w moich uczniach odezwie się jakaś pasja – roześmiała się smutno pani Kocka. – Niestety, szkoła to jest taki karmnik, gdzie każdy ptak musi dziubać, czy ma apetyt, czy nie.”

Dziubaliśmy więc, jedni z większym zainteresowaniem, inni ze znacznie mniejszym.

No, ale to było w XX wieku!

Teraz, panie, mamy wiek XXI, luksusy, nowoczesność i high-tech!

Niestety, nie w szkole.

W niej czas się zatrzymał.

Nauczyciele mojego syna są mdli. W poprzedniej szkole byli mdli i wrzeszczący, w nowej przynajmniej nie wrzeszczą. Tylko o kilku usłyszałam natomiast do tej pory, że ich lekcje są ciekawe; zajęcia prowadzone przez pozostałych są wielką nudą. Lekcja za lekcją, wszystkie zlewają się w mdłą całość.

Część nauczycieli nadal zwraca się do uczniów po nazwisku.

Gdy pierwszy raz usłyszałam mojego syna mówiącego o swojej nauczycielce per „Kowalska”, obruszyłam się. „No ale o co ci chodzi? Ona też mówi do nas tylko po nazwisku!” – odpowiedział.

Niektórzy lubią też upokarzać uczniów. Ach, wziąć takiego delikwenta do tablicy i zgrilować go przy całej klasie, udowadniając, że nic nie umie! Albo robić co lekcję kartkówkę, stawiając za każdym razem połowie klasy oceny niedostateczne, dorzucając parę uwag na temat intelektu i cech charakteru uczniów! Można się dobrze bawić bez konia gimnastycznego? Można!

No i wreszcie kwintesencja. Szkoła jako karmnik. Nieważne, drapieżnik czy roślinożerca, duży czy mały, samiec czy samiczka, wszyscy mają dziubać to samo, w tym samym tempie. Zwolnisz, zginiesz. W cenie jest wyłącznie dziubanie z identyczną, z góry narzuconą prędkością. Nie smakuje ci to ziarno? Masz pecha. A za karę zostaniesz w tym samym karmniku na drugi rok, może wtedy polubisz!

Na szczęście jest nadzieja. Tak kiedyś, jak i dzisiaj. Tli się, mimo niesprzyjających warunków. Tonie jednak w goryczy i smutku.

„Więc będziesz moim uczniem. Doskonale. Żeby nie było nieporozumień, uprzedzam: jestem pedagogiem bez serca. Wypalono mnie wewnętrznie, więc nie próbuje mnie wzruszać, żadnych przymilań i pochlebstw. Nie reaguję.(…) A co do twoich talentów fizycznych…

- Obawiam się, że nie mam zbyt wielkich.

- To się okaże. Może nagle w tej sali wybuchnie twój wielki talent, synu – Ostańko rozejrzał się gdzieś po suficie i zatarł ręce. – Zawsze liczę się z tym mój kochany. Więc, gdy będziesz miał ochotę zrobić coś niezwykłego, przyjdź, zgłoś się bez wahania, powiedz mi, użycz mi swojego żaru. Będziemy płonąć obaj. Jak dawniej, kiedy jeszcze chciało mi się robić nowe, zupełnie nowe doświadczenia – zapatrzył się starymi oczami w okno.

Cała klasa umilkła i wszystkim zrobiło się smutno.”

Edmund Niziurski „Szkolny lud, Okulla i ja”. Ilustrował Julian Bohdanowicz. Nasza Księgarnia, Warszawa 1988.