J. Porazińska "Pamiętnik Czarnego Noska" i T. Ungerer "Otto. Autobiografia pluszowego misia", czyli książka o misiu książce o misiu nierówna

„Co najmniej jedną książkę w ciągu roku przeczytało 38% Polaków – dowiadujemy się z najnowszych badań Biblioteki Narodowej, które opublikowano w czwartek 15 marca. To podobny wynik jak w kilku ostatnich latach. Po wyraźnych spadkach przypadających na okres 2004–2008 poziom czytelnictwa w Polsce ustabilizował się na poziomie nieco poniżej 40%. Podobnie stabilna jest liczba tzw. czytelników intensywnych, czyli osób deklarujących czytanie 7 i więcej książek rocznie: w ostatnim pomiarze było ich 9%. Pełny raport ukaże się w maju.” – taka informacja w minionym tygodniu pojawiła się w krajowych mediach.

Z przekazanego skrótu raportu dowiedzieliśmy się także, że „analiza związku otoczenia z praktyką lekturową wykazała dobitnie, że osoby z domów, gdzie czytają wszyscy pozostali, same także czytają książki (aż 82%), w przeciwieństwie do domów, w których się nie czyta (tu tylko 13% deklarowało czytanie).”

Nie zamierzam tu prowadzić żadnych analiz, ani załamywać rąk nad stanem polskiego czytelnictwa. Jak jest, każdy naprawdę intensywnie czytający wie. Poprzestanę na podzieleniu się kilkoma przemyśleniami luźno związanymi z drugim z przywołanych wniosków z raportu BN.

jeden z naszych
 licznych regałów
z książkami "dla dorosłych"

W naszym domu czyta się.

Ja czytam na okrągło, mój mąż podobnie (mimo że on ostatnio zazwyczaj na okrągło te same książki). Książki (i gazety) mamy nie tylko na regałach, poupychane gdzie się da, ale i w łazienkach, kuchni, sypialni. Zazwyczaj mam też chociaż jedną na siedzeniu w samochodzie (na niektórych światłach czekam 1,5 minuty, trzeba jakoś zabić czas) i zawsze jedną w torebce.

jeden z naszych
licznych regałów
z książkami dla dzieci

Naszym dzieciom czytaliśmy niemal od urodzenia, ich biblioteczka zawsze obfitowała w najlepsze pozycje światowej i krajowej literatury dziecięcej. Do biblioteki zapisałam ich gdy tylko nauczyli się chodzić.

To, że zostaną molami książkowymi, wydawało się przesądzone.

W każdym razie do czasu, gdy poszli do szkoły. Bo wtedy, wraz z nastaniem ery lektur szkolnych, wszystko się rypło.

O tym, co musiał w tym roku przeczytać Starszy, siódmoklasista, napiszę kiedy indziej (w każdym razie taką mam nadzieję). Aby podgrzać atmosferę, nadmienię, że będzie to post pod tytułem: „Jak zaczęłam uwielbiać wydawnictwo Greg i jego streszczenia lektur szkolnych”.

Dzisiaj chciałabym skupić się na Młodszym, trzecioklasiście, uczniu szkoły Montessori, a więc – w polskich realiach – szkoły, nad czym boleję, prywatnej, w której, jak by się wydawało, do kwestii lektur podchodzi się inaczej niż w szkołach tradycyjnych. Bo przecież świadomość nauczycieli inna, podejście inne, a i – nie oszukujmy się – możliwości rodziców także inne. Nie trzeba więc oglądać się na to, co jest w szkolnej bibliotece (w większości od pięćdziesięciu lat są to niezmiennie te same pozycje), bo biblioteka dopiero się tworzy, a przytłaczającą większość rodziców stać na zakup każdego z zaproponowanych tytułów, więc jeśli powie im się, że mają jakąś książkę kupić, to kupią.

Tyle teorii.

W praktyce w szkole Młodszego robi się to samo, co od szeregu lat w każdej polskiej podstawówce, czyli przerabia te same co od wieków lektury, nie zważając na ich coraz większą anachroniczność.

Efekt?

Młodszy przestał czytać. Bo czytanie jest nudne. Bo książki są nudne i bez sensu.

W zasadzie mu się nie dziwię.

W jego szkole czyta się bowiem m.in. jako lekturę książkę „Oto jest Kasia” Miry Jaworczakowej. Książkę-potworek, pseudodydaktyczną, o której wszystko napisała już Królowa Matka, wobec czego mi pozostaje wyłącznie wymowne milczenie.

W tym roku Młodszy oberwał zaś „Pamiętnikiem Czarnego Noska” Janiny Porazińskiej, autorki zasłużonej dla polskiej literatury dziecięcej, której czas - śmiem to stwierdzić – przeminął.

Być może opowieść o przygodach Noska – pluszowego misia, obroni się gdy czytać ją będzie dziecku jakiś wyjątkowo czytelniczo zaangażowany rodzic, pod warunkiem jednak, że dziecko nie będzie miało więcej niż pięć lat. W sytuacji natomiast, w której dzieło ma samodzielnie przeczytać trzecioklasista – dziewięciolatek, można z góry założyć, że po góra dwudziestu stronach wbije do google’a hasło: „Pamientnik Czarnego Noska streszczenie” (propozycja hasła oparta na doświadczeniach własnych, płynących z obserwacji historii wyszukiwań na blogu prowadzonym przez niżej podpisaną).

źródło zdjęcia

Być może w połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku („Pamiętnik Czarnego Noska” został po raz pierwszy w formie książkowej wydany w roku 1964, a więc – uwaga! – 54 lata temu), dzieci ze wsi fascynowały się życiem dzieci z miasta i odwrotnie.

Być może przed II wojną światową („Pamiętnik…” pierwotnie ukazywał się w latach trzydziestych ubiegłego wieku (a więc ponad 80 lat temu) jako dziecięca powieść odcinkowa na łamach tygodnika dla małych dzieci „Słonko”) małe dzieci (czy jednak aby na pewno były to przedwojenne dziewięciolatki?) z wypiekami na twarzy czekały na kolejne odcinki przygód pluszowego misia.

Nie wykluczam.

Śmiem jednak twierdzić, że współczesne dziewięciolatki nie są „małymi dziećmi” sprzed osiemdziesięciu lat. Jasne, nie są wcale dorosłe i śmiertelnie poważne, nadal w większości uwielbiają pluszaki, w tym misie (choć Młodszy akurat idzie w przytulanki innego rodzaju), ale jednak, jak rany, ich cyfrowy świat jest czymś diametralnie innym niż świat ich wychowanych często jeszcze w przaśnej peerelowskiej rzeczywistości rodziców, o powojennym pokoleniu dziadków nie wspominając.  

Kluczowa wydaje się tu odpowiedź na pytanie, czemu ma służyć wprowadzanie w edukacji wczesnoszkolnej obowiązku czytania lektur.

Czy chodzi o doskonalenie umiejętności czytania?

Ależ czy naprawdę dziewięciolatek, który umie już płynnie czytać, potrzebuje takiej lektury jak książka o przygoda Noska? I czy jego rówieśnik, który jeszcze nie radzi sobie samodzielnie z dłuższym tekstem, polubi czytanie, gdy będzie musiał przedukać kilkadziesiąt nudnych stron?

Może jednak czytanie tych samych książek ma stanowić punkt wyjścia do prowadzonej na lekcji dyskusji?

Ale o której to z przygód Czarnego Noska można by dyskutować z dziewięciolatkami? Jedyna, która jakkolwiek rokuje jest związana z trafieniem przez Noska do wiejskiej zagrody, w ręce kilkuletniej dziewczynki, która nie dość, że dotychczas nie miała jeszcze ani jednej zabawki („widzicie, wyrodne dzieci, a Wy co chwilę naciągacie rodziców na kolejne zabawki, wstydźcie się!”), to na co dzień zajmuje się przede wszystkim pracami w gospodarstwie: a to chrustu na opał nazbiera, a to chatę zamiecie, ziemniaki obierze, obiad ugotuje i zajmie się młodszym braciszkiem pozostawionym w kołysce („widzicie, leniwe dzieci, a Wy nie doceniacie jak dobrze macie w życiu!”).

„Życie dzieci ze wsi i z miasta dawniej i dzisiaj” – tak mógłby brzmieć temat tej dyskusji. Niezbyt porywająco, moim zdaniem.

Niestety, stan mojej wiedzy na temat przyczyn wyboru takiej a nie innej książki nie zmienił się po tym, co opowiedział mi Młodszy po zrealizowanej lekcji.

Pal sześć, ja mogę nie wiedzieć. Jednak jeśli dziecko nie wie po co miało przeczytać jakąś książkę, to chyba niedobrze.

Przygody Czarnego Noska śmiertelnie Młodszego znudziły. Kompletnie nie interesowało go jakie przygody przeżywał pluszowy miś, co i rusz gubiony przez swoją niefrasobliwą małoletnią właścicielkę. Infantylny (dostosowany do poziomu rozwoju umysłowego pięciolatków) język i równie infantylne przedstawienie świata, wręcz go zirytowały.

„Julcia podeszła do drzewa. Tuż przy łebku miałem gałązkę z białymi kwiatkami.

- Widzisz, te kwiatki opadają i zostają takie małe kulki. Te kulki będą rosły i rosły, aż zrobią się czerwone. To będą wiśnie.

Byłem bardzo zdziwiony. Więc tak wygląda fabryka wiśni? Po prostu takie drzewko?”

- Czy ja jestem jakiś głupi, mamo? – oznajmił Młodszy po przeczytaniu tego fragmentu, po czym odłożył książkę. Na zawsze.

Pierwsza w moim życiu nieskończona lektura przytrafiła mi się w siódmej klasie („Krzyżacy”); Młodszy zaczął cztery lata wcześniej. Źle to rokuje.

Tymczasem o życiu pluszowego misia można opowiedzieć dziewięciolatkowi w inny sposób, który sprawi, że nie tylko sam przeczyta książkę do końca, ale i przybiegnie do rodzica z szeregiem pytań, prowokujących do rozmowy o wielu ważnych sprawach.

Miś Otto, tak jak miś Czarny Nosek, jest pluszakiem, który trafia w ręce małego dziecka. U Porazińskiej jest to dziewczynka – Małgosia, u Ungerera – chłopiec, Dawid. Oba misie, choć jako zabawki po prostu bezwolnie poddają się kolejom losu, mają jednak całkiem różny stan świadomości.

Czarny Nosek jest po prostu głupiutkim misiem, który dziwi się światu i takim nadzwyczajnym rzeczom jak kran czy wspomniane już drzewka owocowe. Urodzony w XXI wieku dziewięciolatek może co najwyżej pokiwać z politowaniem głową nad jego naiwnością, znacznie przy tym płytszą niż naiwność Kubusia Puchatka (swoją drogą, „przerobienie” książki Milne’a byłoby znacznie lepszym pomysłem).

Otto też się dziwi, jednak naprawdę ma czemu. Urodzony (czy raczej: uszyty) tak jak Nosek przed wojną, trafia w ręce żydowskiego chłopca, przyjaźniącego się z niemieckim sąsiadem, Oskarem. Pewnego dnia na marynarce Dawida pojawia się jednak żółta gwiazda, potem panowie w czarnych skórzanych płaszczach zabierają Dawida i jego rodziców, ojciec Oskara trafia zaś na front. Otto zostaje w niemieckim mieście, gdzie przeżywa bombardowanie, po którym „cała okolica została doszczętnie zburzona, wśród ruin leżały ciała niewinnych ludzi”.

Potem trafia w ręce amerykańskiego czarnoskórego żołnierza, któremu ratuje życie, a po zakończeniu wojny jedzie razem z nim do Ameryki, gdzie przez śmietnik, w stanie bardziej niż opłakanym, trafia do sklepu ze starociami.

Tyle w skrócie, nijak nie oddającym jednak istoty.

Prowadzona przez Ungerera narracja, uzupełniona dalekimi od słodkości ilustracjami (także autorstwa Ungerera), jest oszczędna. Otto, jak na niemieckiego misia przystało, jest powściągliwy w słowach i emocjach. Raczej opisuje niż komentuje, a mimo to porusza dużo bardziej niż Czarny Nosek z jego egzaltowanym słowotokiem.

Tu nie ma prostych wyjaśnień. Jest wojna, wywołana przez złych Niemców, ale są też i Niemcy – zwykli, niewinni ludzie, ofiary wojny. Jest zło i okrucieństwo, nie pojawiające się wcale znikąd.

„Otto” to książka króciutka, z której samodzielnym przeczytaniem poradzi sobie prawie każdy dziewięciolatek. Bez trudu można ją także przeczytać w szkole, wspólnie w czasie zajęć (od czasu wydania w roku 2011 książka nie była wznawiana). Dzisiaj, w czasach coraz mniej stabilnych, jest niezwykle potrzebna.

Ilu nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej wie jednak o jej istnieniu? Ilu sięga po nią w czasie lekcji?

Nie wiem czy chcę znać odpowiedzi na te pytania.

Gdy sięgnąć po informacje zamieszczone na stronie Ministerstwa Edukacji Narodowej, okaże się, że w przypadku edukacji wczesnoszkolnej nawet po deformie nie jest najgorzej. Na liście sugerowanych lektur w klasach I-III nie ma wcale książki o Nosku, a te które są, nie budzą mojego sprzeciwu (może poza nudnym jak flaki z olejem „Anarukiem, chłopcem z Grenlandii” Czesława Centkiewicza).

Co więc sprawia, że nauczyciele naszych dzieci dokonują takich a nie innych wyborów?

Dlaczego nie rozumieją, że to co popsują dzisiaj, jutro może okazać się nie do naprawienia?

Czyżby dlatego, że zaliczają się do tych 62% Polaków i Polek, którzy w ciągu minionego roku sami nie przeczytali ani jednej książki?

Janina Porazińska „Pamiętnik Czarnego Noska”, ilustrowała Ewa Podleś. Grupa Wydawnicza Foksal, rok wydania nieznany (bo wydawca nie zechciał podzielić się tą informacją w stopce redakcyjnej).

Tomi Ungerer „Otto. Autobiografia pluszowego misia”, przełożył Michał Rusinek. Wydawnictwo Format, Wrocław 2011.