M.Grzebałkowska "1945. Wojna i pokój", czyli że świat 70 lat później jest całkiem inny niż ten 30 lat wcześniej

Kiedy 30 lat temu byłam pilną uczennicą szkoły podstawowej, świat wydawał się mi bardzo prosty, a przedstawiany na lekcjach historii przebieg zdarzeń nie budził moich najmniejszych wątpliwości.

Jasnym było między innymi to, że w 1945 roku przez Polskę maszerowali dzielni radzieccy żołnierze, bohatersko wyzwalając kolejne wsie i miasteczka i śląc uśmiechy miejscowej ludności.

To pisałam ja, momarta

Kiedy 30 lat temu w moim rodzinnym mieście został ogłoszony konkurs dla dzieci na wiersz upamiętniający 40. rocznicę wyzwolenia, oczywiście wzięłam w nim udział. Jury nagrodziło mnie wówczas (pamiętam jak dziś!) aparatem fotograficznym marki Smiena 8M, a ja pękałam z dumy. Ostatnia zwrotka zwycięskiego utworu brzmiała tak:

         „I szli żołnierze drogą,

         Dając nam wolność błogą

         Tak cenną dla nas – Polaków.

         I wróciliśmy znów do macierzy

         Dzięki wysiłkom żołnierzy.”

Teraz, po 30 latach, wiem, że w 1945 wszystko było nie tak, a wolność nie zawsze była błoga.

Grzebałkowska w swojej książce stara się pokazać wszystkie strony owego pozornie szczerozłotego medalu. Podąża więc po pierwsze śladami osadników, przymusowo przesiedlanych na Ziemie Odzyskane i zostawiających za sobą, na terenach odebranych Polsce, całe dotychczasowe życie. Jeśli ktokolwiek jeszcze wyobrażał sobie, że odbyło się to w cywilizowany sposób, tyle że bez udziału profesjonalnych firm przeprowadzkowych, po tej lekturze będzie musiał zmienić zdanie. Niekończąca się podróż nie wiadomo dokąd, w głodzie, smrodzie, deszczu, błocie. Kto silniejszy, ten jakoś sobie poradził, najgorzej miały samotne kobiety z dziećmi.

Niby to wszystko wiedziałam, ale że to było aż tak? Nie, z tego nie zdawałam sobie sprawy.

30 lat temu, gdy bawiłam się w parku, uważałam za naturalne, że prawie wszędzie leżą w nim płyty z napisami w języku niemieckim. Usłużne koleżanki wkrótce poinformowały mnie, że park był przed wojną niemieckim cmentarzem, co jednak nie stało się powodem do refleksji innych niż te, że lepiej jest nie zapuszczać się tam wieczorem.

Nie dziwiłam się też wcale, że w mieszkaniu moich dziadków stoją ciężkie, rzeźbione drewniane meble.

Oczywistym wydawało mi się, że babcia kroi śledzie na ceramicznej desce, ozdobionej nieco już wytartymi złotymi gotyckimi literami, zaś na spodzie półmisków, każdego z innej parafii, widnieją niemieckie stemple.

Wiedziałam również, że dom, w którym mieszkali dziadkowie został wybudowany przed wojną. No tak, musieli tam mieszkać jacyś Niemcy, ale Niemcy to przecież wrogowie, nie zaprzątałam sobie więc nimi głowy.

Nie umiem tego dokładnie oszacować, ale wydaje mi się, że co najmniej ¼ swojej książki M. Grzebałkowska poświęciła Niemcom. Nad jednym z takich rozdziałów („Lód”, dotyczący ewakuacji niemieckiej ludności cywilnej na początku 1945 roku z Prus Wschodnich, skupiający się jednak wokół losów jednego małego, kilkunastoletniego chudziaka z niemieckiej rodziny) zastygłam w przerażeniu tak wielkim, że musiałam na kilka dni przerwać lekturę.

30 lat temu, gdy latem siadywałam beztrosko w parku na zimnych kamiennych, zdobionych gotykiem płytach, nie znałam jeszcze opowieści mojej drugiej, zazwyczaj milczącej podczas rodzinnych spotkań babci o dziwnym imieniu. Nie wiedziałam tego co wiem teraz, a czego wolałabym nigdy nie usłyszeć, może poza jedną, zakończoną happy endem historią o niewykorzystanych (z powodu niezrozumiałego wówczas uporu prababci) biletach na Gustloffa.

Każdy medal ma dwie strony. Nie każdy zwycięzca ma jasną, prawą twarz i nie każdy pokonany zieje szatańską zgnilizną.

Magdalena Grzebałkowska też to wie.

Wreszcie, 30 lat temu nie byłam matką. Nie byłam więc w stanie zrozumieć jak boli samo czytanie o cierpieniach innych matek. Teraz wystarczyło mi przeczytać fragment ogłoszenia prasowego, zamieszczonego w „Życiu Warszawy” w dniu 15 lutego 1945r. (każdy rozdział książki został poprzedzony szeregiem cytatów z takich właśnie ogłoszeń), by niemal całkowicie się rozkleić.

„Dnia 5 II 1945r. w drodze z Lublina do Garwolina zgubiono zielony plecak. W plecaku znajdowała się damska torebka z jedynymi zdjęciami dziecka, straconego podczas działań wojennych. Uprasza się o przesłanie zdjęć na adres (…)”

zdjęcie z książki

W jednym z rozdziałów swojej książki Magdalena Grzebałkowska napisała tak:

„Nie wiem czy mam prawo do tego wszystkiego. Do udawania, że wiem jak było. Przecież każdy potrafi sobie wyobrazić mróz, kłócę się sama ze sobą. Ale czy czułam kiedyś takie zimno, w którym nos, uszy i końcówki palców bieleją i twardnieją jak gips? Albo taki mróz, że niemowlęta mimo pierzyn, w które są zawinięte, zamieniają się w bryłki lodu? A starsze dzieci – trzy-, czteroletnie – w tych samych piernatach wychładzają się na śmierć powolutku? Ujdziesz kilka kilometrów, a im spada temperatura o kilka stopni. Przejedziesz kilkadziesiąt i masz w kołdrze trupka. Musisz go zostawić na drodze. Bo co, będziesz wlokła ze sobą dalej?

No więc nie. Nie znam takiego zimna.”

Można mieć do Magdaleny Grzebałkowskiej zastrzeżenia. Że – literacko – napisała książkę niespójną. Bo raz jest jej bezstronną autorką, reporterką, a innym razem realną uczestniczką zdarzeń, słuchaczką zwierzeń, pyszną niczym młody Kapuściński (co denerwuje). Że gra na emocjach, celowo dobiera zdarzenia i historie tak, by osiągnąć zamierzony efekt.

Ale ja biorę ją z dobrodziejstwem inwentarza. Bo dzisiaj, 70 lat po roku 1945, 30 lat po moim poetyckim debiucie, jestem – jeśli chodzi o moje rozumienie tego strasznego czasu – co najmniej tak samo niespójna jak jej książka.

Magdalena Grzebałkowska „1945 Wojna i pokój”. Agora S.A., Warszawa 2015.