E.von Arnim "Elizabeth i jej ogród", czyli nie tylko o kwiatkach

„Długie rabaty przed domem dźwigają jednoroczne i wiecznotrwałe ostróżki, orliki, ogromne maki, goździki, lilie, złote laki, malwy, zimoodporne floksy, peonie, lawendę, astry, bławatki, jasne goździki i wetknięte tam też kwiaty cebulowe. To są rabaty, które ledwo tknęła ręka ogrodników. Do wiosennych skrzynek na schodach werandy włożyłam różowe, białe i żółte cebulki tulipanów. Kocham tulipany bardziej niż wszystkie inne wiosenne kwiaty; są ucieleśnieniem rześkiej wesołości i tulipan koło hiacynta wygląda jak rozśpiewana młoda dziewczyna po świeżej kąpieli obok tęgiej damy, której każdy ruch wypełnia powietrze ciężkim zapachem paczuli.”

Naczytawszy się entuzjastycznych opowieści Elizabeth von Arnim o jej ogrodzie, położonym ledwie niecałe dwadzieścia kilometrów od mojego domu (i cóż, że sto lat temu?), pełna zapału rzuciłam się wiosną pielić i sadzić. Entuzjazmu i czasu starczyło mi akurat na jedną - niezbyt długą - rabatkę.

Następnego dnia po zakończeniu prac poczułam się zupełnie jak von Arnim.

„Gdy dzisiaj rano zeszłam na śniadanie, zobaczyłam leżące na stole rachunki za moje róże i bulwy roślin, i pozostałe ogrodowe dobra z ostatniego roku. Okropność. Ogrodnictwo wydaje się drogie, kiedy wydatki trzeba pokrywać z własnej kieszeni.”

Myliłby się jednak ten, kto sądziłby, że tytuł „Elizabeth i jej ogród” zwiastuje nudnawą powiastkę z cyklu „jak cudownie jest ryć w ziemi”. Owszem, ziemia i ogród były dla Elizabeth ważne, jednak w swojej powieści sporo uwagi poświęciła też książkom oraz toczącemu się wokół zwykłemu życiu. 

pałac w Nassenheide (źródło zdjęcia)

Nassenheide (obecnie Rzędziny), gdzie położony był pałac rodziny von Arnim, sto lat temu były typowo pruską wsią. Gdyby Elizabeth (a właściwie Mary Anette) była Prusaczką, z pewnością nie przetrwałoby o niej nawet marne wspomnienie. Rozpłynęłaby się w tłumie porządnych i śmiertelnie nudnych niemieckich żon i matek.

„Dla większości niemieckich gospodyń obiady i puddingi mają wielkie znaczenie, te kobiety są dumne, że wszystkie widoczne części domów utrzymują w stanie nieskazitelnej czystości, co jest oczywiście chwalebne, ale chciałabym skromnie zapytać, czy nie ma nic innego choć równie ważnego? I czy prosty sposób życia i wzniosłość myśli nie są lepsze od ciągłego kręcenia się? Gotowanie obiadów i odkurzanie mebli wydaje mi się bardzo kłopotliwe, zabiera przecież strasznie dużo cennego czasu – ale wstydliwie przyznaję się, że lubię i pudding, i gramatykę. Człowiek nie może być niewolnikiem własnych domowych bogów i toteż niniejszym uroczyście oświadczam: jeśli kiedykolwiek zirytuje mnie mój mebel, ponieważ należało go odkurzyć, kiedy ja właśnie chciałam robić co innego, i nie będzie nikogo, kto by mnie w tym zajęciu wyręczył, to wszystko razem wrzucę do ognia w ogrodzie, usiądę i z wielką przyjemnością ogrzeję sobie palce w płomieniach, a moje ścierki do odkurzania triumfalnie odsprzedam pierwszemu domokrążcy, który kupi je, choć z początku będzie się trochę opierał.”

Złośliwa, błyskotliwa, samodzielna, odważna, wykształcona, inteligentna. Do tego oczytana i wyczulona społecznie. Żyjąc w Prusach na początku XX wieku, u boku hrabiego Henninga von Arnima (występującego w książce jako „Gniewny”) nie mogła być szczęśliwa.

„Jechaliśmy konno i byliśmy właśnie przy grupie przechodzących robotników, mój mąż rozmawiał jeszcze z dozorcą, kiedy pojawiła się samotna kobieta, wzięła szpadel i zaczęła kopać. Uśmiechnęła się do nas radośnie, dygając, a dozorca powiedział, że ona dopiero co była w domu i urodziła dziecko.

- Biedna, biedna kobieta! – zawołałam, czując do Gniewnego jakąś niewytłumaczalną urazę. – A łajdakowi jej mężowi jest to całkiem obojętne, na pewno zbije ją dzisiaj wieczorem, kiedy mu jedzenie nie zasmakuje. Co za żart rozmawiać o równości płci, dopóki kobiety rodzą dzieci!

- Całkiem słusznie, kochana – odpowiedział Gniewny z łaskawym uśmiechem. – Trafiłaś w sedno. Natura kobiety jest obciążona tym przyjemnym obowiązkiem, który ją osłabia i czyni niezdolną do rywalizacji z mężczyzną. Jak może taka osoba, która regularnie traci jeden rok z najlepszego czasu w swoim życiu, konkurować z młodym mężczyzną, który w ogóle czasu nie traci? Do niego należy ostatnie słowo, szczególnie że w razie czego może użyć pięści.”

Może dlatego tak ważną rolę na tym etapie życia Elizabeth odgrywały książki i przyroda?

„Chętnie wzięłabym tom wierszy i poszła tam, gdzie kwitnie jaskier, usiadła na pniu wierzby pod strumieniem, zapomniała o istnieniu wszystkiego poza soczystymi pastwiskami, cichymi jeziorami i beztroskimi powiewami wiatru nad pogodnymi polami.”

Niestety, marzenia nie zawsze mogą być zrealizowane. Pobyt Elizabeth von Arnim w Nassenheide trwał tylko dwanaście lat i zakończył się rozwodem z mężem. Potem Elizabeth podróżowała po całym świecie; mieszkała m.in. w Londynie, Szwajcarii, południowej Francji, by wreszcie osiąść w Stanach Zjednoczonych.

Po ogrodzie w Rzędzinach pozostały tylko zapisane w jej książkach wspomnienia.

Od 26 kwietnia przed kościołem w pobliskim Buku (do którego rodzina von Arnimów jeździła na niedzielne nabożeństwa) stoi natomiast pomnik pisarki.

Bardzo żałuję, że nie byłam na jego uroczystym odsłonięciu. Mogłabym wówczas, postępując zgodnie ze wskazówkami Elizabeth, zadać wszystkim ustawionym obok niej osobom te pytania, które ona sama uważała za ważne.

źródło zdjęcia

„Jeśli chodzi o ludzi, którzy zjawiają się niespodziewanie z chęcią pogadania o tym, co słychać, to chciałabym wiedzieć, jak w ogóle żyją, czy czytają książki i czy marzą?”

Chyba czytają. Gdyby nie czytali, nie wpadliby na pomysł postawienia takiego pomnika. 

Elizabeth von Arnim „Elizabeth i jej ogród”, przekład Elżbieta Bruska i Berenika Marta Lemańczyk. Wydawnictwo MG, Warszawa 2011.