H.Nesser "Człowiek bez psa", czyli kryminał mający w sobie wszystko (poza psem)

Nie jest sztuką napisać byle książkę. Dziś potrafi to niemal każdy, a straszne tego skutki widać w Empikach (nie mylić z księgarnią).

Sztuką jest napisać książkę, która nie będzie tylko głupim czytadłem, ale pozostawi w sobie jakiś ślad w głowach czytelników. Po którą sięgnie wiele osób, bo mądrych książek, których nikt nie czyta mamy już dosyć. Która, będąc pozornie tylko rozrywką w sam raz do pociągu albo na plażę, zmusi do postawienia sobie kilku pytań.

Nie spodziewałam się tego po „Człowieku bez psa”, naprawdę. Tym bardziej, że kryminały o charakterystycznych czarnych okładkach omijałam dotychczas szerokim łukiem, uznając, że seria, której czołową autorką jest Camilla Låckberg, nie może być dobra.

Nesser to jednak całkiem inna liga.

Jedna rodzina. Zwyczajna, jakich wiele zarówno w Szwecji, jak i w Polsce, a i w każdym innym kraju pewnie też.

Starsi już rodzice (ojca poznajemy tuż przed jego sześćdziesiątymi piątymi urodzinami), trójka dorosłych dzieci i wnuki. Pozornie wszystko wszystkim układa się znakomicie – oboje rodzice zakończyli właśnie aktywność zawodową i planują przeprowadzić się do słonecznej Hiszpanii. Ich dzieci (poza jednym – zakałą rodu, cóż taka zdarza się nawet w najlepszej rodzinie) są ustabilizowane życiowo, w trwałych związkach. Wnuki dają nadzieję na to, że w przyszłości będzie się kim chwalić. Rodzinne spotkanie zaplanowane z okazji urodzin, które w tym samym dniu obchodzi zarówno ojciec, jak i jedna z córek, może okazać się więc tylko szeregiem pięknych i szczęśliwych chwil.

Nic bardziej mylnego.

Jasne, jest w tej książce zbrodnia i to niejedna. Nie dążenie do rozwiązania zagadki jest jednak najważniejsze, zwłaszcza że autor niemal od początku celowo naprowadza na jego trop.

O czym więc Nesser chciał napisać? Na to pytanie można odpowiedzieć sobie według własnego uznania.

Poniżej parę pomysłów.

O banalności.

Zło jest banalne. Zło czai się wszędzie. Każdy może stać się zły – to tylko kwestia znalezienia się w odpowiednim czasie w odpowiednim miejscu. I wyboru. Bo zazwyczaj, niemal zawsze, wybór jest. I to tylko od nas zależy, co wybierzemy.

„To jedna z tych chwil, kiedy ludzie dokonują wyborów, którymi rujnują sobie życie, pomyślała.

Co ciekawe, jest to tak głęboko ludzkie.

(…) Gdyby wszystko dobrze się skończyło, a powinno… to może, on i ona (…) za jakiś czas będą się z tego śmiać i będzie to dla nich miłe wspomnienie. Słodka tajemnica, tylko ich, którą do końca życia będą mogli nosić pod sercem. I wyjmować jedynie na krótkie, wybrane chwile.

Tylko w tym roku wyczytałam coś takiego w trzech książkach i pięciu kolorowych gazetach, pomyślała.”

Te zdania, wyrwane z kontekstu, wydają się płytkie i banalne. Takie, jak sądzę, miały być. Bo życie złożone jest z pozornie banalnych sytuacji. Które jednak zazwyczaj mogą zakończyć się co najmniej na dwa sposoby. Można pójść drogą na wprost, ale można też skręcić w tę, na początku której stoi znak „zakaz wjazdu”. Czasem prowadzi to do odkrycia nieznanego dotąd przejścia do nowego, wspaniałego świata, a czasem jest wstępem na drogę do piekła. Kto nigdy nie był ciekaw, co pojawi się za zakazem, nie zrozumie. Kto zawsze dokonuje właściwych wyborów, niech nie czyta. U mnie ta akurat, zacytowana wyżej, bohaterka i jej wybory poruszyły jedne z najczulszych ostatnio strun.

O fasadowości.

Ludziom zależy na opinii innych. To stwierdzenie tak samo banalne jak wszystkie zamieszczone akapit wyżej. Wiele rzeczy robimy wbrew sobie, tylko dlatego, że tak wypada, albo inni uważają, że powinniśmy to zrobić. Jeśli ktoś postępuje inaczej, a jego zachowanie ma wpływ na nasz wizerunek, wstydzimy się za niego i siebie samych. Niektórzy z bohaterów Nessera zdają się wstydzić bez granic, do tego stopnia, że gotowi są odciąć się choćby i od własnych dzieci.

Fasadowe są też relacje wewnątrz rodziny głównych bohaterów. Nic nie pomoże tłumaczenie, że mowa przecież o zimnych Skandynawach, a oni są dziwni, w odróżnieniu od nas. Będące osią akcji spotkanie rodzinne większość jego uczestników traktuje jako przymusowe trzy dni w piekle. Wykonują gesty, które należy wykonać w takiej sytuacji, wymieniają uprzejme uwagi, wyrażają pozorne zainteresowanie, modląc się o to, by rozmówca nie pociągnął wątku. Ci, którzy są w oczach świata najlepsi, w finale okazują się największymi przegranymi. Chociaż nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę.

O relacjach.

To łączy się z tym co napisałam wyżej. Ze sztucznością. Z przerażającą klęską rodziny, która jest w istocie niczym innym jak tylko wydmuszką. Nesser niczego nie nazywa przy tym wprost, on tylko opisuje. W sposób, który mrozi. Scena, w której jeden z najmłodszych bohaterów rozmawia ze swoją matką, idealną kobietą sukcesu, która nawet rozmowy z dziećmi przeprowadza według najlepszych, polecanych przez specjalistów, schematów, będzie stała mi przed oczami chyba zawsze, ilekroć będę chciała przeprowadzić poważną rozmowę z którymś z moich synów.

„Wyglądała teraz na zmartwioną, autentycznie zmartwioną. No przytul mnie, do kurwy nędzy, pomyślał. I tak nigdy nie spełnię twoich oczekiwań. Przytul mnie i olejmy sprawę.

- Chciałem tylko spróbować… tak mi się wydaje.

- Czego spróbować?

- Jak to jest.

- Co?

- Pić i palić, do kurwy nędzy. Skończ już, nie widzisz, że nie mogę…

Płacz i zrezygnowanie wezbrały w nim gwałtowniej i szybciej, niż się spodziewał; w pewnym sensie był z tego zadowolony. Skulił się nad stołem z twarzą wtuloną w rękaw i płakał. Ona jednak się nie poruszyła i nic nie powiedziała. Po minucie czy dwóch uspokoił się, wstał i poszedł urwać znad zlewu jakieś pół metra papierowego ręcznika. Wydmuchał nos i wrócił do stołu.

Siedzieli jeszcze przez chwilę w ciszy i pomału dotarło do niego, że naprawdę nie zamierza go przytulić. (…) Wymieniliby mnie, gdyby mogli, pomyślał (…). Tak, dawno już wymieniliby mnie na kogoś innego.”

O gliniarzu po czterdziestce.

Tak, to już wiele razy było. Rozwiedziony policjant rozwiązujący mroczne zagadki kryminalne. Nie czytałam zbyt wielu współczesnych powieści kryminalnych, być może dlatego Gunnara Barbarottiego postrzegam jako postać świeżą. Jest zdecydowanie porządniejszy niż Wallander z powieści Henninga Mankella, w każdym razie dużo mniej niż on pije. Jest też zdecydowanie bardziej od niego odważny, jeśli chodzi o branie własnych spraw w swoje ręce. No i te jego zakłady z Bogiem!

„Istniało tak wiele nędznych dowodów na istnienie Boga, co do tego Gunnar Barbarotti i Nasz Pan byli całkowicie zgodni. (…) Gunnar poszukiwał – i Bóg zdawał się to całkowicie rozumieć – czegoś solidniejszego. Prostej i racjonalnej metody, która rozstrzygnęłaby kwestię raz na zawsze. (…)

Przedział czasowy ustalono na dziesięć lat. W tym okresie Gunnar Barbarotti będzie sprawdzał rzekome istnienie Pana, kierując do niego modlitwy tak często, jak będzie się to wydawało odpowiednie i uprawnione, a później – w specjalnie do tego celu założonym zeszycie – notował, czy zostały spełnione, czy też nie. (…)

- All right – powiedział Bóg.

- We have a deal – odparł Gunnar, tak jakby ubogi język szwedzki nie był w stanie właściwie wyrazić czy pomieścić w sobie porozumienia tego kalibru.”

Tak, „Człowiek bez psa” zostawia ślad, co do tego nie mam żadnych wątpliwości. A Håkan Nesser to facet, który żyje wystarczająco długo, by wiele zaobserwować, sporo zrozumieć i który do tego umie świetnie pisać.

Håkan Nesser „Człowiek bez psa”, przełożył Maciej Muszalski. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2012.