A.Chodkowska-Gyurics, T. Bochiński "Pan Whicher w Warszawie", czyli zamiast podręcznika

Internetowy test z wiedzy na temat powstania styczniowego, oparty na gimnazjalnym podręczniku do klasy III „Bliżej historii”, oblałam sromotnie. Owszem, wiedziałam co to „branka”, ale na śmierć zapomniałam nazwisk kolejnych dyktatorów powstania, nie wspominając już o dokładnej dacie jego rozpoczęcia. (Kto bardziej odważny może tutaj sprawdzić i swoją wiedzę z tego zakresu, jednak musi pamiętać, że późniejsze wytykanie, że miało się 100% prawidłowych odpowiedzi będzie bardzo niemile widziane!)

Ze szkolnego punktu widzenia powinnam się wstydzić. Tymczasem historię jako przedmiot lubiłam od zawsze. Zawdzięczam to jednak nie tyle podręcznikom, co licznym książkom, które czytałam na własną rękę. Do dziś sporo wiem o czasach, gdy księciem Polski był Bolesław Krzywousty – wystarczyło kilkadziesiąt razy przeczytać znakomity komiks autorstwa Barbary Seidler (nie ustaję w próbach jego zlokalizowania w czeluściach piwnic własnych, bądź moich rodziców, ale idzie mi marnie). Również tego, że udało mi się dostać na studia, nie zawdzięczam pilnemu wertowaniu „Encyklopedii II wojny światowej”, a temu, że z licznych opowieści mojego licealnego nauczyciela historii zapamiętałam głównie te o charakterze ciekawostek. Dlatego też, gdy w czasie egzaminu udzielałam odpowiedzi na pytanie o II wojnę światową w Afryce, mogłam rzucić – niby to mimochodem – uwagę, że ważną rolę w czasie bitwy pod El-Alamein odegrał wynalazek polskich inżynierów. Zapewniło mi to wyrazy zachwytu ze strony komisji egzaminacyjnej i zwolnienie z obowiązku odpowiadania na ostatnie pytanie, na którego temat nie miałam do powiedzenia nic poza „nie wiem”.

Mając powyższe na uwadze, w trosce o poziom historycznej wiedzy młodych pokoleń, niniejszym postuluję więc, by czym prędzej wpisać „Pana Whichera w Warszawie” na oficjalną listę lektur szkolnych.

„Nim zasiedliśmy do pisania powieści, naiwnie sądziliśmy, że sporo wiemy o tamtych czasach. Życie jednak zweryfikowało ten pogląd. Szybko przekonaliśmy się, że czas między powstaniem listopadowym a styczniowym to wielka, czarna wyrwa w naszej edukacji. Zwłaszcza pod względem znajomości obyczajów i kultury dnia codziennego. Trudno było samych siebie przekonać, że wiedza jaką wynieśliśmy ze szkoły i późniejszych przypadkowych lektur, funta kłaków nie jest warta.” – to zamieszczone w posłowiu słowa autorów powieści, Agnieszki Chodkowskiej-Gyurics i Tomasza Bochińskiego.

Nic dodać, nic ująć.

Nie umiem tak na pewno i na sto procent stwierdzić, że „Pan Whicher w Warszawie” jest książką historycznie godną zaufania. Być może, mimo podjętych wysiłków, autorom nie udało się ustrzec błędów. Na pewno jednak udało im się napisać bardzo przyzwoity historyczny kryminał, którego nie powstydziłby się Borys Akunin i który bawiąc, uczy.

Jack Whicher,
źródło zdjęcia

Trup ściele się tu gęsto, równie gęsto tu jednak od historycznych nazwisk. Wielopolski, Kraszewski, Kronenberg, Chmieleński, Łuszczewska to tylko kilka z nich. Nie można też zapomnieć o tytułowym Jonathanie "Jacku" Whicherze, brytyjskim detektywie oddelegowanym do Warszawy wprost ze Scotland Yardu, uwiecznionym zresztą w literaturze już znacznie wcześniej przez samego Charlesa Dickensa, później zaś przez naszego Pawła Jasienicę. Dzięki uczynieniu z tych postaci ważnych bohaterów powieści, w czasie czytania o zdarzeniach rozgrywających się w Warszawie we wrześniu i październiku 1862 roku można mimochodem chłonąć wiedzę o ówczesnej sytuacji społecznej i politycznej. Znacznie wzrasta też szansa, że stronnictwa białych i czerwonych wreszcie przestaną się czytającemu  zlewać w bezkształtną, tyle że dwukolorową, masę.

To kryminał w starym stylu. Między innymi dlatego, że śledztwo prowadzone jest tu w dziewiętnastowiecznym rytmie, wyznaczonym przez ówczesne możliwości techniczne i komunikacyjne. To czasy bez internetu i telefonu, co jednak nie przeszkadza detektywowi Whicherowi zachwycać się, że „lat temu pięćdziesiąt-sześćdziesiąt czekałbym na wiadomość pewnie kwartał, albo i lepiej, a tu proszę – niecałe trzy tygodni i mam na biurku wszystko, czego potrzebuję. A może kiedyś udoskonalą telegraf na tyle, że w ogóle będzie można zrezygnować z listów. Pomyśleć tylko – w kilka dni otrzymywać informacje z najdalszych zakątków świata. Byłyby to złote czasy dla detektywów.”

Ani w Scotland Yardzie, ani w warszawskim biurze carskiej policji w roku 1862 nie dysponowano także niemal żadnymi, usprawniającymi pracę środkami technicznymi. O badaniach DNA nikomu się jeszcze nie śniło, a ustalenie czy znalezione w podejrzanym miejscu plamy są plamami krwi wymagało przeprowadzenia nadzwyczajnych i nader spektakularnych eksperymentów. W tych okolicznościach o powodzeniu śledztwa decydowały spryt, inteligencja oraz łut szczęścia, a typowanie osoby zbrodniarza odbywało się nie w laboratoriach czy przed monitorami komputerów i tabletów, a w dusznych, pełnych papierosowego dymu pomieszczeniach, do których porządny człowiek nie powinien się zapuszczać. 

W książce nie brakuje także pięknych kobiet, zarówno żywych, jak i martwych, dobrych i złych. Dzięki nim w opowieści pojawia się wątek romansowy, osładzający nieco konieczność wdychania rynsztokowego smrodu. Co bardziej wrażliwi nie powinni jednak dać się zwieść widokom miłych historycznych obrazków, przedstawiających ówczesne suknie balowe. W chwili bowiem, gdy będą się tego najmniej spodziewali, mogą zostać zaatakowani opisem wyglądu świeżo odnalezionych zwłok lub przebiegu tortur. Swoją drogą, żywot carskiego policjanta był znacznie prostszy niż XXI-wiecznego funkcjonariusza. Z braku innych środków zawsze mógł on wszak przesłuchiwanego lekko podpiec lub dźgnąć czymś ostrym, podczas gdy teraz surowo karane jest nawet delikatne podtapianie.

Teoretycznie, w każdym szanującym się kryminale najważniejsze jest to, by pod koniec dowiedzieć się kto zabił. Odpowiedź na to pytanie pada także i na ostatnich kartach tej książki, ale – paradoksalnie – wcale nie oczekuje się na nią w napięciu, gdyż nie ona wydaje się najbardziej w tym wszystkim istotna. Ja w każdym razie dwa tygodnie po zakończeniu lektury nie pamiętam już nazwiska mordercy. Świetnie za to orientuję się w zawiłościach powstańczych przygotowań, a gdy zamknę oczy, znów widzę i czuję Warszawę A.D. 1862. A wywrzeć takie wrażenie na czytelniku, to dopiero trudna sztuka!

Agnieszka Chodkowska-Gyurics, Tomasz Bochiński „Pan Whicher w Warszawie”. Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2012.