K. Varga "Gulasz z turula", czyli co dymi w bográcsu

Na Węgry chciałam pojechać od dawna. No, może nie od zawsze, ale na pewno odkąd poznałam (osobiście) własnego męża oraz (telewizyjnie) Roberta Makłowicza (kolejność przypadkowa; mąż się nie obrazi, bo ma tak samo).

Potem poznałam (literacko) Krzysztofa Vargę. Coś silnie drgnęło, jednak nie od razu (mea culpa, mea maxima culpa!) skojarzyło z Węgrami.

Wreszcie udało mi się jednak połączyć jedno z drugim, a nawet i z trzecim. Oraz z czwartym.

„Gulasz z turula” to inny Varga niż ten, którego znam i wielbię. To nie Varga posługujący się barokowymi, rozbuchanymi frazami, „bulimik zdań długich, pokrętnych i zagmatwanych” (jak napisał o sobie w jednym z ostatnich felietonów w Dużym Formacie); to Varga skupiony i skoncentrowany, wyrażający się jasno i zwięźle, choć wciąż po vargowemu. Brzmi jak oksymoron, a jednak jest prawdą.

Gdyby Varga nie był Węgrem, nie napisałby takiej książki.

Gdyby Varga nie był Polakiem, ta książka byłaby zupełnie inna.

Gdybym nie przeczytała „Gulaszu…” przed wyjazdem, to byłaby zupełnie inna podróż.

Nie będę udawała, że poznałam Węgry i przez dziesięć dni, jakie tam spędziłam, nabrałam jakiejś niesamowitej wiedzy i doświadczenia. 

Owszem, w kategorii „jak przetrwać w ponad czterdziestostopniowym upale” zdobyłam szereg odznak, jednak w kategorii „co ty wiesz o tym kraju, bejbe” ciągle jestem w grupie tych, którzy za karę muszą szorować kible (nie zaszkodzi, notabene; im więcej nas będzie, tym lepiej dla Węgrów).

Ci wszyscy, którzy zaplanowali wyjazd na Węgry pełni radosnych myśli o „dwóch bratankach”, po przeczytaniu książki Vargi oklapną lub pognają do biurek, by sprawdzić, czy wykupili ubezpieczenie na wypadek rezygnacji z wyjazdu.

O ile bowiem oglądanie poświęconych Węgrom odcinków programu Roberta Makłowicza zaraża entuzjazmem, a roztaczane przez niego wizje rozkoszowania się darami węgierskiej kuchni wywołują ślinotok, o tyle czytanie Krzysztofa Vargi sprawia, że sama myśl o konieczności zjedzenia paprikás csirke lub pörkölta skutkuje natychmiastową niestrawnością. Zdaniem bowiem tego ostatniego, to właśnie węgierska kuchnia sprowadza na nieszczęsnych Madziarów ciążącą na ich kulturze i codziennym życiu depresję i melancholię. Jak pisze, jedzenie w tym kraju jest wręcz straceńcze i nigdzie nie je się większych niż tam porcji, nawet w Ameryce.

Książkę Vargi można potraktować jednak także jako znakomity przewodnik, mający inne tego typu wydawnictwa pod sobą.

Podczas bowiem gdy inni starają się przedstawić nam odwiedzane miejsca od ich jak najlepszej strony (nawet w sytuacjach, gdy takowej w rzeczywistości nie mają), Varga od początku nie szczędzi gorzkich słów prawdy.

„W Keszthely stoją samotne pagody McDonaldów i nowo wybudowane stare gospody ze świeżym, równo przyciętym słomianym dachem, w który wbija się zgaszony neon Coca-Coli. Keszthely przypomina wystawę budownictwa na ulicy Bartyckiej w Warszawie, gdzie prezentują przykładowe domy do szybkiego montażu i ogrodowe altany. Wygląda tak, jakby zaraz mieli przyjść robotnicy i zdemontować szybko i sprawnie całe miasto.”

Po przeczytaniu takich słów trudno jest spojrzeć na to miasto – jedno z największych nad Balatonem, słynne m.in. z przepięknego neobarokowego pałacu Festeticsów – okiem innym niż podejrzliwe.

Z drugiej jednak strony, Varga proponuje takie trasy wędrówek, których nie wskaże nam żaden przewodnik. Dotyczy to zwłaszcza Budapesztu, w którym dzięki niemu możemy (a być może mogliśmy, nie wiem, nie sprawdziłam) trafić do knajpy, w której obsłuży nas sobowtór Marlona Brando, odbyć podróż peszteńskim trolejbusem lub budzińskim niebieskim ikarusem, albo też odnaleźć miejsce, w którym podają najlepszą hurkę z musztardą, papryką, korniszonem i chlebem.

Myliłby się jednak ten, kto uznałby „Gulasz…” za książkę podróżniczą. Mądrzejsze ode mnie głowy stwierdziły, że najbardziej odpowiada ona formie eseju i trzeba przyznać im rację. Varga płynnie przesuwa się po miejscach, zdarzeniach, potrawach, nawiązując jednak przy tym szeroko i do literatury (ze wstydem wypisywałam kolejne nazwiska węgierskich pisarzy, o których nigdy w życiu nie słyszałam), i filmu oraz historii – tej odległej, ale i bardzo bliskiej. Dzięki temu, że przynajmniej połowicznie tkwi w węgierskiej rzeczywistości, potrafi rzucić na nią zupełnie inne światło.

Gdyby nie Varga, z pewnością nie zwróciłabym uwagi na miłego starszego pana, który wybrał się na wycieczkę statkiem, ubrany w t-shirt opatrzony nacjonalistycznymi napisami, żądającymi sprawiedliwości dla Węgier, której nie ma od czasu traktatu z Trianon.

Niewątpliwie, jeśli nie przeczytałabym wcześniej „Gulaszu…”, nie weszłabym do jednego ze sklepów na deptaku w Keszthely, w którym obok węgierskich strojów ludowych wisiały całkiem legalnie koszulki, także dziecięce, sławiące (do wyboru: po węgiersku, angielsku lub też przy użyciu pisma runicznego) wielkość węgierskich przodków – poczynając od Atylli, skończywszy zaś na tych, którzy w latach 1944-45 dzielnie walczyli u boku niemieckich żołnierzy. Obecność wiszących tuż obok t-shirtów z napisami „white power” lub krzyżem celtyckim, nie mogła już w takiej sytuacji bardziej zszokować.

To Węgry, których nie widać, gdy podróżuje się typowymi turystycznymi szlakami, gdzie niemal wszyscy napotkani autochtoni bez problemu posługują się językami obcymi (niemieckim i angielskim, z naciskiem na ten pierwszy, o francuskim należy zapomnieć, prędzej dogadamy się po polsku, na pewno zaś nie po węgiersku – pierwszy raz w życiu doświadczyłam istnienia tak potwornej i nieusuwalnej bariery językowej), choć ewidentnie przywołanie na twarz sympatycznego uśmiechu przychodzi im z wyraźnym trudem. Nie mam przy tym na myśli wyłącznie pań w średnim wieku pracujących w sklepach popularnej sieci Coop (wypisz, wymaluj, jak panie z naszych sklepów Społem), ale wszystkich, niemal bez wyjątku. Młodzi czy starzy, w sytuacjach sympatycznych lub denerwujących, bez znaczenia, na uśmiech nigdy nie odpowiadali tym samym.

„Węgierska dusza jest praprzyczyną wszelkich nieszczęść, a ogólna narodowa dusz-ność objawia się w jedzeniu. Węgry to duszny kraj. Mały i nizinny, otoczony górami sąsiednich państw, które to góry kiedyś były węgierskie i Węgrzy nigdy nie pogodzą się z ich utratą. (…) To położenie w Basenie Karpackim powoduje, że na płaskich Węgrzech osiada specyficzny smog: mieszanka stęchłego powietrza, zapachów z kuchni oraz alkoholowych wyziewów. To smog nostalgii, który zalega nad miastami i wsiami, wije gniazda w budapeszteńskich domach i snuje się swobodnie nad Wielką Nizina. Węgry to pole walki turula ze smogiem nostalgii.”

Dwie rzeczy są jednak pewne.

Varga, wbrew temu co mogłoby wydawać się na pierwszy rzut oka, naprawdę kocha Węgry.

Ja zaś jeszcze tam wrócę.

Krzysztof Varga „Gulasz z turula”. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2008.