S. Barańczak "Książki najgorsze", czyli to tylko pretekst

Tak się złożyło, że od dobrych kilku miesięcy na mojej półce „przeczytane, do opisania” leżą „Książki najgorsze”.

Lektura znakomita, zwłaszcza dla kogoś, kto - jak ja - lubi sobie czasem uciąć zjadliwą recenzyjkę. Każdy z zebranych w zbiorze pamfletów krytycznoliterackich, napisanych przez zjednoczoną w jednej postaci trójcę: Feliksa Trzymałko, Szczęsnego Dzierżankiewicza i nadzorującego ich pracę Stanisława Barańczaka, jest zachwycająco złośliwy, a zarazem bezlitosny, jeśli chodzi o wytykanie nudziarstwa, nadmiernego politycznego zaangażowania (poszczególne teksty powstawały w latach 1975-1980) oraz zwyczajnej grafomanii (chyba najczęściej).

„(…) warto chyba, choćby dla nauki i chwili zadumy, przypomnieć tę kartkę z dziejów beznadziejnej walki z hydrą PRL-owskiej grafomanii. Stwór, któremu łeb urwać próbowali połączonymi siłami panowie Feliks Trzymałko i Szczęsny Dzierżankiewicz (młodszym czytelnikom wypada może wyjaśnić, że w zamierzchłych latach siedemdziesiątych ten podwójny pseudonim był czytelną, choć z lekka absurdalną aluzją do otoczonej oficjalnym kultem postaci „żelaznego Feliksa” Dzierżyńskiego) – ten smok, podkarmiany przez pracowitych autorów w rodzaju Romana Bratnego, miał się doskonale przez następnych dziesięć lat, a i dzisiaj bynajmniej jeszcze nie zdechł. „Grafomania z państwową pieczątką”, o której pisałem we wstępie do książki, stanie się może już wkrótce reliktem przeszłości. Przemiany w mechanice życia literackiego Polski, jakie się obecnie dokonują, niosą jednak ze sobą niebezpieczeństwo niekontrolowanego powrotu do tradycyjnej grafomanii „wolnorynkowej” – i kto wie, czy przy wszelkich różnicach nie zacznie ona powstawać pod tymi samymi piórami, które tak energicznie marnotrawiły papier i zaśmiecały mózgi pod opieką dawnego państwowego mecenatu…”

To fragment wstępu do będącego w moich rękach drugiego wydania „Książek…”, napisanego przez Stanisława Barańczaka w roku 1990, gdy jeszcze był w pełni sił i zdrowia. W tym samym roku w Polsce ukazał się pierwszy z przetłumaczonych przez niego dramatów Szekspira - „Hamlet”.

W datowanym na 23 lutego 1989r. liście do Andrzeja Wajdy Stanisław Barańczak pisał tak:

„Powiem krótko i bez ogródek, o co mi chodzi: im więcej wgłębiam się w przekład Paszkowskiego, tym bardziej jestem przekonany, że ten przekład jest dzisiaj zupełnie nie do użytku, zwłaszcza scenicznego. Ja sam pewnych fragmentów nie rozumiem nawet czytając, a cóż dopiero może powiedzieć widz słysząc ten tekst ze sceny (…) Jednym słowem, odważam się Panu przedstawić propozycję, która stoi w sprzeczności z Pańskimi planami: przełożę dla Pana całego „Hamleta”. Jeśli po obejrzeniu gotowego przekładu uzna Pan, że pewne fragmenty lepiej wyszły Paszkowskiemu, to proszę takie fragmenty zachować i winkrustować w mój tekst (…). Jeśli w ogóle jest Pan przeciwny mojemu pomysłowi i pragnie użyć tylko monologów i tych paru innych fragmentów w moim tłumaczeniu, to się z tym też pogodzę. Chcę jednak przełożyć całość, żeby miał Pan możliwość porównania dwu wersji i dokonania wyboru. Nie ukrywam, że chcę też zrobić to po prostu dla własnej przyjemności, bo praca wciągnęła mnie i uważam, może nieskromnie, że coś dobrego z tego wyjdzie.”

        

Nie pamiętam już jak to się stało, że w roku 1990 kupiłam „Hamleta” w tym właśnie tłumaczeniu, za całe – jak wynika z umieszczonej ciągle jeszcze na okładce naklejki z ceną – 19.500 zł. Skąd miałam na niego pieniądze? Dlaczego wybrałam właśnie tę pozycję? Nawet jeśli była to lektura szkolna, to przecież biblioteka była znakomicie zaopatrzona w szereg wcześniejszych wydań „Hamleta”, przetłumaczonych – do wyboru – przez Słomczyńskiego lub Paszkowskiego. Nie znałam wszak treści korespondencji Andrzeja Wajdy i Stanisława Barańczaka. 

Pamiętam jednak bardzo dobrze, że od tamtego czasu regularnie odwiedzałam szczecińską księgarnię dominikanów, gdyż tylko tam można było wtedy kupić kolejne tomy dzieł Szekspira w tłumaczeniu Barańczaka, wydawane przez „W drodze”.

Pamiętam też, jak czytałam kolejne dramaty – zazwyczaj w autobusie, w czasie drogi najpierw do liceum, a potem na studia. Zdarzało mi się wtedy płakać, a nieraz i chichotać, ściągając zdziwione spojrzenia współpasażerów.

Wiem też – i nie jest to kwestia pamięci, ale niczym niezachwiana pewność – że te lektury miały olbrzymi wpływ na ukształtowanie mnie jako czytelniczki. Lekkość pióra, pewien ściśle określony typ poczucia humoru, mistrzowska umiejętność dobierania najwłaściwszych w danym momencie słów – to tego właśnie ciągle od tamtego czasu szukam w kolejnych czytanych książkach. I niekiedy, jednak bardzo rzadko, zbyt rzadko, znajduję.

Potem były jeszcze „Sonety”. Te na pewno kupiłam już za samodzielnie zarobione pieniądze, natychmiast jak tylko pokazały się na rynku. Przez długi czas codziennie przed zaśnięciem czytałam jeden. Było też tak, że w tym samym czasie, w dwóch różnych miastach, w dwóch różnych domach, dwie różne osoby – kobieta i mężczyzna, ja i On, codziennie o tej samej porze sięgały po tę właśnie książkę.

Gdyby nie Stanisław Barańczak, to wszystko nie byłoby możliwe.

Ten post jest tylko pretekstem, by napisać jedno słowo.

Dziękuję.

Stanisław Barańczak „Książki najgorsze i parę innych ekscesów krytycznoliterackich”, wydanie drugie, zmienione. Wydawnictwo a5, Poznań 1990.

William Shakespeare „Hamlet, książę Danii”. Przekład: Stanisław Barańczak. „W drodze”, Poznań 1990.

William Shakespeare „Sonety”. Przekład, wstęp i opracowanie Stanisław Barańczak. Wydawnictwo a5, Poznań 1993.