M.Ziomecki "Mr.Pebble i Gruda", czyli w poszukiwaniu przyczyn olśnienia

W życiu zdarzają się czasem piękne chwile.

Zaliczam do nich między innymi te, w których niespodziewanie odkrywam, że z kimś łączy mnie więcej niż myślałam. Przechodziliśmy obok siebie, owszem, ale żeby mieć ochotę ze sobą gadać? W życiu! Gdzie ja i gdzie on (albo ona, bo płeć nie gra tu roli)?!

A potem, przez przypadek, okazuje się, że ja i on (albo ona) to porozumienie bez słów, boląca od śmiechu przepona i w ogóle, czemu, cholera, nie zaczęliśmy ze sobą wcześniej rozmawiać?

Los jest dla mnie łaskawy, bo w ciągu ostatnich dwóch tygodni zdarzyło mi się to dwukrotnie. O ile w pierwszym przypadku, licealnego kolegi, z którym w ciągu jednego wieczoru przegadałam więcej czasu niż wcześniej przez cztery spędzone w jednej klasie lata, mam pewność, że zadziałało to w dwie strony, o tyle w drugim mam poważne wątpliwości, czy faktycznie, gdybyśmy kiedyś spotkali się naprawdę, byłoby tak samo jak wtedy, gdy czytałam jego książkę. Czyli fantastycznie.

Mariusz Ziomecki dotychczas kojarzył mi się wyłącznie z Super Expressem i nie były to dobre skojarzenia (doskonale wiem, że robił w życiu szereg innych rzeczy; mi jednak wryło się w pamięć właśnie to. Mam zresztą wrażenie, że część własnych – mocno cynicznych - przemyśleń z tego okresu autor włożył w usta jednemu z bohaterów książki, Filkowi, któremu „realia rynku szybko wybiły (…) z głowy ambicje publikowania rzetelnych artykułów. (…) Im gorzej o „Plusie” mówili medioznawcy i inni intelektualiści, tym lepiej wyglądały wyniki sprzedaży”).

Tym bardziej zdumiewa mnie, że to Ziomecki napisał tę książkę, będącą – i tu dołączę się do chóru tych, którzy przeczytali ją przede mną (dwa głosy tutaj i tu) –  jedną z lepszych lektur jaka ostatnio wpadła w mojej ręce.

Poszukiwanie przyczyn, dla których tak spodobał mi się „Mr.Pebble i Gruda”, okazało się ciężką pracą.

Nie chodzi na pewno o wspólnotę doświadczeń – mnie i autora dzieli dokładnie jedno pokolenie (Ziomecki ma tyle lat, ile moja mama), a jeśli główny bohater, Jan Kamyk, ma czyjeś cechy, to prędzej autora, nie moje (np. datę urodzenia, płeć, emigracyjny pobyt w Stanach). Proste przełożenie: Ziomecki = Kamyk jest jednak, jak sądzę, nieuprawnione.

Na pewno nie przemówiła też do mnie grubość lektury. To dziewięćset stron, a ja nie cierpię opasłych tomiszczy.

Rzecz też nie w stylu pisania. W powieści przeplata się mnóstwo wątków; jedna retrospektywna dygresja goni drugą, a ja – choć lubię dygresje - nie przepadam za wielowątkowymi utworami. Wyjątek robię tylko dla fug Bacha. I – jak się okazało - dla Ziomeckiego.

Zaczyna się w miarę przewidywalnie i sentymentalnie – od wątku ojca samotnie wychowującego dziecko, do tego na emigracji. Parę ckliwych obrazków plus amerykańskie pejzaże (niezbyt zresztą malownicze). Potem (a może przedtem?) pojawia się motyw podwórkowo-licealnych przyjaźni. Zaraz później bliżej poznajemy historię najbliższej rodziny głównego bohatera. Każda z tych opowieści, które w miarę lektury rozwijają się pięknie, niczym poszczególne tematy fugi, samodzielnie wystarczyłaby na jedną porządną książkę. 

Nie Ziomeckiemu, który musi do tego dołożyć jeszcze tło historyczne (wydarzenia rozgrywają się w różnych okresach niemal całego XX wieku), nie tylko w ujęciu polskim, ale wręcz ogólnoświatowym (pewną rolę ma do odegrania nawet wojna siedmiodniowa i w ogóle konflikt na Bliskim Wschodzie, przepuszczony przez amerykański filtr).

Nie można przy tym zapominać o kontrapunktach: kryminalnych, politycznych czy nawet – rety, rety! – miłosnych.

Normalnie czytelniczy oczopląs. Chyba pierwszy w historii medycyny, którego pacjent nie chce leczyć.

Były w czasie tej lektury momenty, w których miałam wrażenie, że autor siedzi w mojej głowie. Czytanie (w pierwszych rozdziałach) o kolejnych stadiach rozpadu rodziny Kamyków było jak grzebanie we własnych najczarniejszych myślach. W których bardzo niewiele dzieli świat szczęśliwego i sielankowego dzieciństwa od świata obojętnych sobie, a w zasadzie całkiem nieznajomych ludzi. Połączonych, owszem, bardzo bliskimi więzami krwi.

Czasem zdumiewała mnie aktualność rzucanych mimochodem, wcale nie najważniejszych dla fabuły, zdań. Jak np. to, dotyczące obozu dla zdegenerowanej „bananowej” młodzieży, na który trafił główny bohater: „Zaczęliśmy poznawać charakterystyczny dla komuny smak: to metaliczna gorycz w ustach, która pojawia się, gdy stajesz bezradny wobec czyjejś bezkarnej nikczemności. Dziś rozumiem, że właśnie o to chodziło, po to zorganizowali dla nas ten obóz. Bo paraliżujące uczucie bezradności jest dla rządzących bezcenne: odbiera obywatelom wiarę w sens oporu, instaluje rezygnację w duszach. Spaja i utrwala system.”

W pewnym momencie pomyślałam, że złapałam trop. Być może autor przekonał mnie do siebie dbałością o szczegóły. Dzisiaj nie jest to codzienne; zazwyczaj stykam się z osobami, które nie rozumieją dlaczego się ich czepiam, bo przecież to, co napisali (byle jak, byle napisać cokolwiek, nie sprawdzając czy to prawda) dotyczy drobiazgów, a (ich zdaniem) naprawdę ważne jest co innego. W przypadku powieści, zwłaszcza tych, które nie aspirują do miana historycznych, tym bardziej wiele można by odpuścić.

Kobieta w fotelu
(wg wersji czerwonej)
vel Lodzia Kamyk
20 XII 1948
źródło zdjęcia

Kiedy doszłam więc do snutej przez matkę Jana Kamyka, Lodzię, opowieści o jej znajomości z Pablem Picasso, która zaowocowała powstaniem litografii „Kobieta w fotelu według wersji czerwonej”, doceniłam zarówno wzmiankę o mającej miejsce przy okazji wizyty Picassa w Warszawie wystawie jego ceramiki, jak i o planowanym przez Picassa zakupie wyszywanego serdaka dla jego ówczesnej partnerki, Francoise Gillot. Ledwie dwa tygodnie wcześniej czytałam bowiem w archiwalnym numerze "Przekroju” z 30 stycznia 1966 roku notkę o zamieszczonym w „Polityce” wspomnieniowym tekście o wizycie Picassa we Wrocławiu. W tekście tym było wszystko: i Wrocław, i ceramika, i nawet kożuszek. Zabrakło tylko Lodzi, z pewnością przez niedopatrzenie.

Autentyzmem tchnie także opowieść o odgrywających ważną rolę w życiu Eryka Kamyka (ojca Jana) rybach. Sądzę, że nie powstydziłby się jej sam Ota Pavel (być może także i Putrament, ale nie czytałam żadnej książki Putramenta, za to Oty Pavla owszem). Mój mąż w każdym razie z uznaniem kiwał głową, gdy przeczytałam mu, że „najbardziej pamiętamy te ryby, których nie złowiliśmy”.

W akcie desperacji zadumała się nawet nad faktem, że główny bohater jest astrologicznym Bliźniakiem. Nie wierzę w horoskopy, ale jeśli nie można chwycić się niczego innego, to czemuż by nie gwiazd?

Rozwiązanie zagadki znalazłam dopiero pod koniec lektury.

Bo, czegokolwiek nie pisałabym o swojej pracy i jak bardzo by mnie ona nie wyczerpywała, naprawdę ją lubię.

A lubię ją z tego samego powodu, dla którego spodobała mi się ta książka.

„Problem polega na tym, że twoja moralność jest na wpół ślepa, widzi tylko jedną stronę. Tobie w głowie się nie mieści, że mogłem mieć powody, dla których byłem tym, kim byłem. I robiłem rzeczy, których nie aprobowaliście.”

Dobrze jest czasem dowiedzieć się (tak jak dowiedział się Jan Kamyk), że nie zawsze wszystko jest tak proste, jak to się na pierwszy, a nawet drugi rzut oka wydaje.

Prawda, druga prawda, pół-prawda i gówno-prawda mogą tak naprawdę ważyć tyle samo. 

Bo kto powiedział, że to nasza waga jest dobrze wytarowana?

Mariusz Ziomecki „Mr.Pebble i Gruda”. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.

PS. Żeby nie było tak słodko, kropla dziegciu: epilog jest do bani. Jeśli ktoś przebrnął przez tyle stron, raczej nie jest słodkim idiotą, który nad każdym „i” potrzebuje kropki, doprawdy.