M. Szczygielski "Czarownica piętro niżej", czyli wcale nie za bardzo magicznie

Sentymenty, sentymenty.

Im człowiek starszy, tym większe.

A to żona ugotowała kiepską zupę, oj, zupełnie nie taką jak mamusia w 1993, ach, jaką ona gotowała ogórkową, palce lizać!

A to ustrój okazuje się całkiem do bani, bo za komuny, panie, za komuny to przynajmniej porządek był i robota była, nie to co teraz, panie.

I nawet trawa była bardziej zielona. Wtedy. Bo teraz to jakaś żółta raczej.

Z sentymentami tak jednak bywa, że zazwyczaj rozumiemy je tylko my sami, ewentualnie nasi rówieśnicy. Co dla nas zachwycające, dla naszych dzieci obrzydliwe; kiedy nam kręci się w oku łezka, one bezwstydnie ziewają.

Cokolwiek powiedziałby więc Marcin Szczygielski o swojej książce, ja i tak wiem lepiej. Ona powstała z sentymentu.

Trochę z sentymentu do rodzinnego miasta, ale pewnie bardziej z tęsknoty za czasami gdy było się dzieckiem, kiedy wystarczyło tak niewiele, by to co zwykłe, wydało się najbardziej nadzwyczajne, jak tylko możliwe.

Nie ma w tym nic dziwnego.

Dziwne, wręcz zdumiewające jest tylko to, że udało się zarazić takim właśnie sentymentem młodego czytelnika, na tyle mocno, by chłonął każdą (przynajmniej od pewnego momentu) stronicę z rozdziawionymi z zaciekawienia ustami.

Jeśli jednak dłużej nad tym pomyśleć, trzeba przyznać, że nie ma w tym nic dziwnego. Bo to po prostu dobra książka jest.

W ostatnim dodatku do Tygodnika Powszechnego „Książki w Tygodniku” (nr 5-6/2013) Joanna Olech, podkreślając, że uważa książki Szczygielskiego za dobre, stwierdziła, że kolejne pozycje wychodzące spod pióra tego autora ciekawią ją tak długo, jak długo intryga rozgrywa się w nie-magicznych realiach. Uzasadniła to tak:

„Mam wrażenie, że gdyby autor wyrzekł się magii i spiętrzonych efektów specjalnych, gdyby poprzestał na skromnym realizmie, jego książki tylko by na tym zyskały. Magia w nadmiarze pozbawia narrację konstrukcyjnego szkieletu, związków przyczyny i skutku. Jak wytrych, otwiera wszystkie drzwi, z pominięciem logiki i praw ciążenia. Nie wiemy, jak poprowadzić bohatera? Pyk! – unicestwiamy go magicznie. Nie mamy pomysłu na puentę? Pyk! – czary wszystko wytłumaczą.”

Hm. Nie jestem zawodową recenzentką i krytyczką literacką. Ba! Nie napisałam w życiu ani pół strony książki dla dzieci, choć zarazem ilość stron zapisanych przeze mnie twórczością całkiem innego rodzaju idzie w tysiące. Przez wzgląd więc na owe tysiące, a dodatkowo z uwagi na fakt posiadania w domu młodych odbiorców, sztuk dwie, pozwolę sobie nieśmiało się z taką opinią nie zgodzić, mimo że jako pogląd uniwersalny jest ona niewątpliwie słuszna. „Czarownica piętro niżej” nie ma jednak takich wad, jakie przypisuje jej pani Olech.

Przez pierwszych kilkadziesiąt stron opowieść snuje się dość niemrawo. Oto bowiem mamy wakacje, upiornie deszczowe. Dziesięcioletnia Maja spędza je samotnie w swoim mieszkaniu w Warszawie, za jedyną rozrywkę mając w zasadzie tylko telewizor. Rodzice nie mogą poświęcić jej zbyt wiele czasu, gdyż niemal całą ich uwagę przykuwa drugie,  przedwcześnie narodzone, stąd słabego zdrowia, dziecko - Alicja. Pojawia się więc pomysł, by wysłać Maję – jak to wdzięcznie ujęła pani Olech – „na prowincję”, czyli do Szczecina (w notce w Tygodniku dokładnie rzecz ujmując mowa jest o „sennej atmosferze prowincji” - ach! jakżeż my w Szczecinie lubimy tę stoliczną perspektywę!).

Prowincja prowincją, ale w mojej ocenie samo miejsce zdarzeń w zasadzie jest mało istotne. To znaczy nie mam wątpliwości, że wybór dokonany przez pochodzącego wszak ze Szczecina autora nie był przypadkowy (i sama cały czas zastanawiam się, czy dom ciabci mieścił się na Pomorzanach, czy może na Gocławiu, stawiając jednak raczej na tę pierwszą dzielnicę), ale uważam, że dla samej fabuły nie ma ono decydującego znaczenia. Istotna jest bowiem ciabcia (czyli bardzo, bardzo stara cioteczna prababcia dziewczynki), stary dom, w którym mieszka oraz jego najbliższe otoczenie. Wkrótce okazuje się, że w zasadzie nic nie jest takie, na jakie wygląda, a pozornie nudna starsza pani z koczkiem, która na niczym się nie zna („Nie umiała włączyć telewizora pilotem, nie miała komórki, nie oglądała żadnych seriali ani filmów, tylko ciągle czytała książki. I nie wiedziała, co to jest Internet!”), posiada nadzwyczajne umiejętności i niemal niczemu się nie dziwi.

Gdy czytać książkę z perspektywy dorosłego czytelnika, można być może zachwycić się najbardziej sposobem sportretowania głównej bohaterki, do niedawna jedynaczki, żyjącej w domu, w którym sporo czasu poświęca się na oglądanie telewizji (znamienne, że w tym domu to mama ogląda popołudniowe seriale; czyżby dowcipów chociażby na temat oglądanego namiętnie przez tatusiów „Top Gear” nie dało się wpleść do książki?). Maja  jest typową współczesną „starą malutką”, która za dużo czasu spędza z dorosłymi i ich programami telewizyjnymi, przesiąkając używanym tam słownictwem. Mnie ten dowcip śmieszył jednak akurat tylko do pewnego momentu, a później zaczął nieco nudzić, zaś Starszy (u którego w domu telewizję ogląda wyłącznie ojciec, a i to tylko wieczorami, kiedy dzieci śpią) kompletnie nie zrozumiał konwencji.

Ożywienie podczas lektury tymczasem nastąpiło dopiero wówczas, kiedy do akcji wkroczyły właśnie skrytykowane w przywołanej na wstępie recenzji elementy magiczne. Nie ma ich wcale zresztą tak wiele – ot, dwa gadające zwierzęta, jeden duch i jedna, a może raczej trzy, zależy jak liczyć, nieco krwiożercza roślinka. Do tego oczywiście tajemnica, którą trzeba rozwikłać i znajdujący się w tarapatach dobry bohater, któremu trzeba pomóc. Oraz ciabcia. Wystarczy, by zbudować napięcie, przywiązać do postaci, zaciekawić ich losami i pobudzić wyobraźnię. 

Nie widzę nic złego w tym, by tworzyć fantastyczne powieści dla dzieci. One mają jeszcze czas na to, by zetknąć się z realizmem; życie dostarczy im go jeszcze aż w nadmiarze. Nie wątpię też, że wizje które snują niekiedy w swoich głowach obfitują w tak nieprawdopodobne sploty wydarzeń, że ani ja, ani pani Olech nie byłybyśmy w stanie ogarnąć ich swoimi rozumami.

A puenta? Czy autor miał na nią pomysł? Moim zdaniem owszem, i wcale nie sprowadził jej tylko do czarów. Tym bardziej, że wybrał opcję zakończenia niepełnego, przynoszącego odpowiedzi tylko na niektóre z pytań, pozostawiającego uchyloną furtkę, sugerującą że powstanie kolejna część tej historii.

Pytanie tylko: kiedy?

Przez wzgląd na Starszego, dopytującego się kilka razy w tygodniu: „mamo, czy ten pan napisał już drugą część Czarownicy?”, uprasza się więc niniejszym Autora o rozważenie możliwości pracy w nadgodzinach.

Marcin Szczygielski „Czarownica piętro niżej”. Rysunki Magda Wosik. Wydawnictwo Bajka, Warszawa 2013.