Kopciuszek, czyli czego uczy Was ta bajka, drogie dzieci?

„Kopciuszek” jest baśnią, której nie wypada nie znać. Stał się elementem kultury, hasłem pod którym kryje się coś, co wszyscy rozumieją.

Im bardziej jednak myślę o tej historii, tym bardziej zastanawiam się, czy aby na pewno jest nam dzisiaj do czegokolwiek potrzebna. I czego, jak rany, mogą nauczyć się z niej współczesne dzieci?! 

Klasyczna historia w wersji opowiedzianej przez Charles’a Perrault, raczej nie ma szans na aplauz. W czasach, w których liczy się zadaniowość, multimedialność i osiąganie jak najlepszych wyników na testach, losy absolutnie nieasertywnej dziewczynki (i cóż, że blondwłosej, niczym Barbie?) mogą bowiem wywołać co najwyżej pogardliwe wzruszenie ramionami.

No, bo jak można godzić się na takie poniżanie i dawać sobą pomiatać? W czasach, w których istnieją Rzecznicy Praw Dziecka i facebook, na którym można się poskarżyć na swój marny los?! A poza tym, co to jest popieliczka, tafta i krochmalenie, mamoooo?

Problematyczne może okazać się też przekonanie dzieci do prawdziwości i słuszności zakończenia. Bo chrześcijańskie miłosierdzie w podobno chrześcijańskim kraju idą oczywiście swoją drogą, ale tak naprawdę, to do czego to podobne, żeby zamiast wykorzystać sposobność do zdeptania swojego wroga (złych sióstr i macochy), wybaczyć mu i jeszcze pomóc ułożyć sobie życie?

źródło zdjęcia

Jeszcze gorszym pomysłem wydaje się zaprowadzenie dzieci na teatralną adaptację (wg tajemniczej, przynajmniej dla mnie, wersji niejakiej Tatiany Gabe). Przynajmniej na tę w szczecińskim Teatrze Lalek „Pleciuga”.

Choć pozornie nie ma do czego się przyczepić, gdyż proponuje się nam klasyczną sztukę lalkową (dawno na takiej nie byliśmy), reklamowaną przez scenografa jako „romantyczna baśń bez przemocy”, to jednak na zmianę mdli ona i nudzi, a Kopciuszek chwilami sprawia wrażenie osoby niespełna rozumu.

Najgorsze jednak, że w tej wersji morał bajki zostaje sprowadzony w zasadzie do jednego:

Droga dziewczynko w wieku od lat trzech! (taki jest sugerowany przez Pleciugę dolny pułap wiekowy widza)

Pamiętaj, że w życiu liczy się tylko to, czy jesteś ładna i jak wyglądasz. Bo, że chodzi tylko o to, by zdobyć męża, to przecież oczywiste. Jeśli jednak będziesz siedzieć w kącie, a do tego nie będziesz ubierać się w stylu bezowej panny młodej, na pewno Ci się to nie uda. Jeśli zaś los nie obdarzył Cię urodą, nic Ci już nie pomoże, bo do tego jesteś na pewno głupia, pusta i złośliwa.

Aha! Zapomniałabym o najważniejszym: trzeba biernie czekać na dobrą wróżkę! Bez niej na pewno nic się nie uda i w Twoim życiu nie dojdzie do żadnych zmian.

Dla odtrutki można oczywiście wybrać wariant braci Grimm.

Obcinanie palców, bądź pięt (jak kto woli) i umazywanie posoką pantofelków, względnie wydziobywanie oczu przez ptaki (i dobrze im tak, tym złym siostrom!), niewątpliwie zapadną głęboko w pamięć (mi zapadły, dotąd odrzuca mnie od Grimmów, co do których jestem pewna, że można by postawić im szereg psychiatrycznych diagnoz), ale czegóż to nauczą nasze dziatki, ach czegóż?    

Rozumiem, że podobne wątpliwości i obawy targały panią Iwoną Krynicką z wydawnictwa „Wilga”, i właśnie dlatego wymyśliła serię „Bajki na poziomie”, w ramach której wydano ostatnio także i „Kopciuszka”.

Mamy więc tekst (przez wzgląd na moje dobre wychowanie, będzie to jedyna wzmianka na jego temat), „przecudne” ilustracje (tu – z tych samych powodów, co w przypadku tekstu – pozwolę sobie jeszcze zauważyć, że jest, jest beza, hurra!).

To, co jednak najbardziej w tym przypadku istotne, to zamieszczone na każdej stronie rady psychologa.

Bo jeśli czytać, to tylko po to, by zrealizować plan wychowawczy, ma się rozumieć.

Kiedy zobaczyłam to wydanie „Kopciuszka”, zatarłam ręce. Niestety (dla mojej zjadliwości), okazało się że owe psychologiczne rady nie są wcale takie głupie.

Na przykład fragmentowi tekstu opowiadającego o tym, jak to biedny Kopciuszek musiał w pocie czoła pracować, podczas gdy jego przyrodnie siostry wylegiwały się na kanapie, towarzyszy rada: „Mamo, Tato, o dom powinni dbać wszyscy jego mieszkańcy. To dobry moment, żeby ustalić z dzieckiem, za co ono chciałoby być odpowiedzialne.”

Fakt. Sama na to nie wpadłam. Naprawdę.

Z drugiej jednak strony, pan psycholog (Jarosław Żyliński) chyba też miał kłopot z samym Kopciuszkiem, bowiem w pewnym momencie skapitulował i przesunął akcent na postać księcia.

Scena, w której książę, dzierżąc pantofelek pod pachą, wyrusza w objazd królestwa, okraszona jest bowiem radą: „Mamo, Tato, zwróćcie uwagę dziecka, że gdy bardzo czegoś pragnie, powinno od razu zacząć działać, tak jak książę. Podpowiedzcie mu, co może zrobić, żeby osiągnąć cel.”

No właśnie. To ja się pytam, co myślał sobie Kopciuszek, lejąc brudne od kurzu łzy i czekając na cud? I czemu mimo to mu się udało? No i w takim razie po co się męczyć, mamoooo?

Wersję bardziej przyjazną współczesności – co wyjątkowo w tym przypadku uważam za zaletę, nie zaś wadę – zaproponował natomiast Grzegorz Kasdepke, w wydanej swego czasu przez gazetę Kolekcji „Dziecka”.

Wprawdzie ilustracyjnie Kopciuszek i tak musi ostatecznie okazać się bezą, to jednak tym razem autor nie ucieka przed trudnymi pytaniami.

Bo – przekazuję pytanie od moich dzieci – czemu ojciec Kopciuszka na to wszystko pozwalał?

Druga żona drugą żoną, ale to przecież była jego córka! Jak to możliwe, że siedział cicho i nie stawał w jej obronie?

Kasdepke bierze byka za rogi i przyznaje, że ojciec Kopciuszka „nie był zbyt odważnym człowiekiem”. Marna to pociecha, ale w końcu tacy rodzice też są i dobrze, że ktoś przestał udawać, że jest inaczej.

Po przebiciu się przez wszystkie te historie, wydaje mi się, że jedynym, co może ocalić Kopciuszka jest wdzięk, żart, a do tego dystans.

To wszystko zapewnił mu Jan Brzechwa, w swoich cudownych Bajkach-Samograjkach.

I nie chodzi tu nawet o tkwiący we mnie gdzieś głęboko (a odświeżony ostatnio przez Katarzynę Nosowską i zespół Hey) sentyment do zawołania Herolda: „Do rycerzy, do szlachty, do mieszczan…”, a o to, że rym i humor dodają całej opowieści lekkości.

I choć Kopciuszek znów jest wyzyskiwaną sierotą, bo przecież
inaczej nie byłby Kopciuszkiem, to jednak pomaga mu nie wróżka, a dobra Sąsiadka (przypominająca dla pewności: „A pamiętaj, że wróżek nie bywa.”). Sam Kopciuszek zaś nie tylko, że wreszcie nie przypomina bezy, to jeszcze nie widzi powodu, by padać przed Księciem na kolana, tylko dlatego, że ten akurat postanowił poszukać żony. Co więcej, w chwili gdy waży się jego przyszłość, bezczelnie wyśpiewuje Księciu nieco złośliwą piosenkę.

Dodatkowo, mimo że znów wszystko kończy się szczęśliwie, to jednak nikogo nie mdli.
A dzieciom po lekturze lub też wysłuchaniu tej bajki muzycznej może przyjdzie do głowy, że choć nie zawsze w życiu układa nam się tak, jakbyśmy tego chcieli, to jednak możemy liczyć na to, że karta się odwróci. O ile pozostaniemy sobą i nie będziemy bać się chwytać okazji, które nam się trafiają.

Bo chyba tego uczy nas Kopciuszek, moje drogie dzieci.

Charles Perrault „Kopciuszek” w: „Bajki”, w przekładzie Hanny Januszewskiej i z ilustracjami Janusza Grabiańskiego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1988 oraz w: „Baśnie czyli opowieści z dawnych czasów”, w przekładzie Barbary Grzegorzewskiej i z ilustracjami Aleksandry Kucharskiej-Cybuch, Agencja Librone 2010.

„Kopciuszek”, tekst Iwona Krynicka, rady dla rodziców Jarosław Żyliński, ilustracje Kamila Stankiewicz. Grupa Wydawnicza Foksal sp. z o.o., Warszawa 2013.

„Kopciuszek”, opowiedział Grzegorz Kasdepke, zilustrowała Agnieszka Żelewska. AGORA S.A., Warszawa 2005.

Jan Brzechwa „Kopciuszek” w: „Bajki Samograjki”, ilustrowała Danuta Imielska-Gebethner. Czytelnik, Warszawa 1986.

„Kopciuszek” wg Tatiany Gabe. Teatr Lalek „Pleciuga” w Szczecinie. Reżyseria Valdis Pavlovskis, scenografia Pāvils Šenhofs, muzyka Boriss Rezņiks. Obsada: Paulina Lenart, Marta Łągiewka, Mariola Fajak-Słomińska, Danuta Kamińska, Katarzyna Klimek, Krzysztof Tarasiuk, Maria Jamińska, Zbigniew Wilczyński, Dariusz Kamiński, Leszek Czyż.