O.Pavel "Śmierć pięknych saren", czyli w cieniu Mariusza Szczygła

Kiedy ostatnio powiedziałam jakiemuś czytającemu znajomemu, że właśnie czytam „Śmierć pięknych saren” Oty Pavla, zapytał: „czy to ta książka, o której ciągle mówi Szczygieł?”

Gdy niedawno odwiedziła mnie babcia, przeczytawszy tytuł odkładanej przeze mnie książki („Śmierć pięknych saren”), wykrzyknęła z oburzeniem: „i znowu ci Zieloni robią ci wodę z mózgu!”

Kiedy poprosiłam Młodszego, żeby przyniósł mi z nocnego stolika książkę, która tam leży („Śmierć pięknych saren”), upewnił się: „czy tę o rybach?”

Książka Oty Pavla (a właściwie dwie, bo w posiadanym przeze mnie wydaniu zamieszczono zarówno „Śmierć pięknych saren”, jak i „Jak spotkałem się z rybami”) jest niewątpliwie książką o rybach, o której ciągle i niemal wszędzie mówi Mariusz Szczygieł. Nie nadaje się jednak raczej na manifest Zielonych (przykro mi, babciu), bowiem wprawdzie sporo w niej o przyrodzie, a zwłaszcza o rozmaitych ciekach i zbiornikach wodnych, jednak zarazem i krew (rybia) leje się w niej dość obficie, ku radości narratora.

Zdaniem Szczygła, to najbardziej antydepresyjna książka świata, a do tego antidotum na czytelniczy analfabetyzm. Te dwa stwierdzenia (z racji napotykania się na nie niemal przy każdym wirtualnym zetknięciu z Mariuszem Szczygłem) wryły mi się w jaźń na tyle głęboko, że po części popsuły radość z lektury. Zamiast bowiem odkrywać te opowieści samodzielnie, budując sobie własny ich obraz, co najmniej co drugą stronę zastanawiałam się nad trafnością tego, co uważa Mariusz Szczygieł.

Czy to bowiem faktycznie książka antydepresyjna?

No nie wiem.

Mimo tego, że sporo tam pogodnych i zabawnych historyjek z życia Tatusia, który był mężem Mamusi oraz z życia jego rodziny, nad całością niemal od początku ciąży cień. To nie jest książka, przy której można śmiać się do łez, zapominając o własnych zmartwieniach. To jednak książka, która przypomina o tym, co w życiu najważniejsze, czyli o tym wszystkim, co zwykle bagatelizujemy, uważając za takie zwyczajne. Zgadzam się więc z Mariuszem Szczygłem w pełni, że to książka „o tym, że życie można przeżyć jak święto” (to tytuł jego felietonu z Gazety Świątecznej, który znalazł się później w zbiorze „Láska nebeská”).

Czy faktycznie ktoś, kto nigdy w życiu nie przeczytał żadnej książki, gdy sięgnie po „Śmierć pięknych saren”, natychmiast stanie się zagorzałym czytelnikiem?

No nie wiem.

Nie chciałabym wyjść na czytelniczego snoba, który uważa że tylko on najlepiej zna się na książkach i ludziach, ale mam wrażenie, że niewprawionych w czytaniu rybne historie Oty Pavla mogą po prostu śmiertelnie znudzić. Faktem jest jednak, że opowiadanie otwierające zbiór „Śmierć pięknych saren” – „Najdroższa w Europie Środkowej” jest wyjątkowo smakowite, nieodparcie śmieszne i wyjątkowo pozbawione cienia. Daje to pewne nadzieje, choć dalej jest już bardziej rybnie i cieniście, co powoduje że nadzieje, w każdym razie moje, klęsną.

zdjęcie Oty Pavla
z książki A. Kaczorowskiego
"Praski elementarz"

Czytałam „Śmierć pięknych saren” krótko po „Jutro będę miał dwadzieścia lat” i nie mogłam oprzeć się wrażeniu, że te książki – z uwagi na ich konstrukcję – są swoimi negatywami. U Mabanckou bohater wybiegał bowiem myślami w przyszłość, do czasów kiedy będzie już dorosły, podczas gdy zamknięty w szpitalu psychiatrycznym Ota Pavel wraca do swojego dzieciństwa i wczesnej młodości. Bohater Mabanckou nie wie jeszcze, co go czeka, ale pełen jest optymistycznych wizji, podczas gdy Pavel – ciągle jeszcze teoretycznie w pełni sił witalnych (kiedy to pisał, oscylował w okolicach czterdziestki) – nie ma złudzeń i wie, że to co najpiękniejsze w jego życiu już się zdarzyło. Przeżył już bowiem czas, kiedy jego tatuś, Leo Popper, święcił triumfy jako najlepszy na świecie sprzedawca odkurzaczy marki Elektroluks; kiedy jego tatuś przechytrzył Niemców, sprytnie odławiając im wszystkie karpie ze stawu; kiedy największym w świecie marzeniem było złowienie złotych węgorzy.

Choć z dzisiejszej perspektywy jest to trudne do wyobrażenia, owe złote czasy w życiu Pavla przypadły na czas wojny. Czas, który w mieszanej katolicko-żydowskiej rodzinie, gdzie według ustaw norymberskich ojciec i dwaj starsi bracia Oty byli „krzyżówkami drugiego stopnia”, zaś sam Ota – „krzyżówką trzeciego stopnia”, szczęśliwie nieobrzezaną, był wyjątkowo trudny. Zarówno ojciec, jak i bracia Oty trafili do obozów koncentracyjnych (wszyscy trzej z nich wrócili), sam zaś Ota w wieku trzynastu lat zaczął pracować jako górnik w kopalni koło Kładna. Wszystko to w historii snutej przez zamkniętego w szpitalu psychiatrycznym Otę schodzi jednak na dalszy plan. Najważniejsze są bowiem ryby.

W mojej rodzinie ryb się nie łowiło. Nie łowił ich dziadek, nie łowił ich ojciec, a w powietrzu unosiła się zawsze – nigdy niewypowiedziana, ale jednak bardzo wyraźna – pogarda dla nierobów, którzy tracą czas, godzinami „mocząc kije”.

Kiedy poznałam mojego męża, zamiłowanego wędkarza (w każdym razie swego czasu), zostałam zmuszona do zweryfikowania słuszności tego poglądu. Po raz pierwszy zetknęłam się bowiem z kimś, dla kogo wędkowanie było pasją, dającą zwykłą, prostą radość. Dzięki niemu dowiedziałam się, że godziny spędzone na pozornie bezproduktywnym wpatrywaniu się w spławik, mogą stać się tymi właśnie, dzięki którym dowiedziałam się o sobie więcej, niż gdybym poświęciła je na cokolwiek innego. Zrozumiałam też, że to jeden z najprostszych sposobów, by choć na chwilę uciec. Od wszystkiego. I choć wędkę w ręku miałam ledwie kilkanaście razy, myślę że dzięki temu mogę teraz powiedzieć, że trochę, odrobinkę rozumiem Otę Pavla.

Mimo że nie rozumiem jego miłości do karpi.

Ota Pavel „Śmierć pięknych saren”, tłumaczenie Andrzej Czcibor-Piotrowski; „Jak spotkałem się z rybami”, tłumaczenie Józef Waczków. Biblioteka Gazety Wyborczej, AGORA SA, Warszawa 2011.

Korzystałam także z felietonu Mariusza Szczygła „O tym, że życie można przeżyć jak święto”, zamieszczonego w książce „Láska nebeská”, AGORA S.A., Warszawa 2012

oraz z poświęconego Ocie Pavlowi rozdziału książki Aleksandra Kaczorowskiego „Praski elementarz”, zatytułowanego „Ryby i ludzie”, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012.