T. Olszański "Budapeszteńskie ABC" i K. Varga "Czardasz z mangalicą", czyli jakże inaczej o tym samym

Tadeusz Olszański i Krzysztof Varga.

Dwóch półpolskich Węgrów lub – jak kto woli - półwęgierskich Polaków. Obaj piszący, w tym sporo o Węgrzech.

Mimo tych podobieństw ich książki różni wszystko. Dlaczego?

Hm, cytując klasyka, być może dlatego, że kiedy Tadeusz Olszański (rocznik 1929) pisał swoją książkę, Krzysztof Varga (rocznik 1968) na chleb mówił „bep”, a na muchy „tapty”?  

 „Czardasz z mangalicą” jest opowieścią dużo bardziej osobistą niż ta, którą Varga uraczył nas we wcześniejszym „Gulaszu z turula”. Choć autor nadal spogląda na Węgry ze specyficznej, wyznaczonej chociażby przez dobrą znajomość języka, perspektywy, to tym razem wyraźnie skraca dzielący go od czytelnika dystans. O ile więc „Gulasz z turula” wydał mi się tchnąć pewnym poczuciem wyższości (nigdy nie będę na Węgrzech nikim innym niż turystką, a tych Varga zdawał się mieć w niezbyt dużym poważaniu), to czytając "Czardasz z mangalicą" poczułam się godna bycia dopuszczoną do Wielkiej Węgierskiej Tajemnicy. 

Tymczasem w przypadku książki Tadeusza Olszańskiego sprawa była oczywista. Wszak autor pisał ją dla mieszkańców Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w czasie gdy, jak ujął to w rozdziale zatytułowanym „Éljen Lengyelország!” (czyli: „Niech żyje Polska!”) „zwycięstwo ustrojów socjalistycznych jeszcze bardziej zacieśniło współpracę między Węgrami i Polską, przydało nowych treści naszym braterskim stosunkom”. Dostrzegając różnice między oboma krajami i jego mieszkańcami, autor na każdym kroku starał się więc podkreślić jak wiele nas łączy, podsuwając zarazem pod nos coraz to nowe opowieści o węgierskich triumfach.

Varga krytyczny, sceptyczny, ale i nostalgiczny, podczas gdy Olszański entuzjastyczny i trzeźwo stąpający po ziemi. Paradoksalnie jednak to pierwszy z nich swoimi opisami dużo bardziej oddziaływał na moje czytelnicze zmysły, podczas gdy Olszański, smakosz, autor węgierskiej książki kucharskiej („Nobel dla papryki”), ani razu nie pobudził moich kubków smakowych, że o śliniankach nie wspomnę.

Varga przemieszcza się po Węgrzech, zostawiając po sobie ślad w postaci kolejnych plam tłuszczu na ceratowych obrusach tanich jadłodajni. „Ja muszę zawsze iść na bazar i zjeść tam hurkę z marynowaną papryką jabłkową, kupić trochę warzyw i pogacze ze skwarkami, nabyć jakąś suchą paprykowaną kiełbasę na kolację, rozejrzeć się po straganach, zatrzymać się przy stoisku z tytoniem i pooglądać nieznane marki papierosów, popodsłuchiwać ludzi robiących zakupy, przystanąć przed beczkami pełnymi kiszonej kapusty i zachwycić się kapustą kiszoną w całości – wielkie głowy kapusty w drewnianych beczkach jak ludzkie obcięte głowy po zbiorowym wyroku śmierci.”

Olszański wędrował tymczasem raczej po miejscach znanych, jak – znakomicie prosperująca od roku 1904 do dzisiaj – budapeszteńska restauracja Mátyás Pince. „Do „Mátyáspince" przychodzi się bowiem nie tylko zjeść, lecz i przyjemnie się zabawić, posiedzieć, posłuchać cygańskiej muzyki. (...) Łkają skrzypki, dzwonią cymbałki, primas [pierwszy skrzypek] chodzi po sali i gra przy stolikach zakochanym parom rzewne węgierskie melodie" – pisał, a ja – czytając te słowa – gratulowałam sobie, że nie przyszło mi na myśl, by tam zajrzeć. Wystarczy, że byłam w innym reklamowanym przez Olszańskiego lokalu, tak przezeń opisywanym: „Obok tych ekskluzywnych lokali na Górze Zamkowej znajdują się dwie malutkie gospody „Pest – Buda” oraz „Old Firenze” wprawdzie z mniej wyszukanymi, ale nie mniej smacznymi potrawami, tanim winem i z autentycznymi historycznymi pamiątkami z okresu Wiosny Ludów w gablotkach na ścianach.” 

Jedzenie owszem, przyzwoite, jednak jego jakość nijak miała się do znacznie wygórowanej wysokości rachunku.

Tymczasem, wędrując śladami Krzysztofa Vargi, trafiłam w tym roku do jadłodajni „Tejivó”, mieszczącej się w Györze i wizytę tę jeszcze długo będę przechowywać w części pamięci przeznaczonej na miłe wspomnienia. Szliśmy tam, wiedzeni Vargową nostalgią: „w jadłodajni Tejivó przy Kisfaludy utca zjadłem rákott krumpli, zapiekankę ziemniaczaną z kiełbasą, boczkiem, jajkiem na twardo i śmietaną, dokładnie taką, jaką mój ojciec przyrządzał w niedziele wiosny mego życia i teraz ten smak powrócił. Rozkosz osiadającego w żołądku ciężaru jedzenia i wspomnień, bomba tłuszczowo-cholesterolowa i bomba pamięci, najwspanialszy smak, jaki mogłem sobie wyobrazić, pomyślałem od razu, że muszę wrócić do Györ, nie dlatego by znów przejść się po starej części miasta, ale by pójść do Tejivó i zjeść ponownie rákott krumpli, ponieważ to danie, za którym od razu zatęskniłem jak za kanapkami ze sznyclem u Wichmanna.”

Ponieważ do „Tejivó” trafiliśmy w porze obiadowej, nie zdecydowaliśmy się na rákott krumpli. Nie samo zaserwowane nam jedzenie (choć znakomite, a pyszny sernik z … koperkiem (węgierskiej nazwy nie pomnę) chyba najlepszy na świecie) chwyciło nas jednak za serce, lecz towarzystwo. Mimo bariery językowej udało nam się bowiem właśnie tam uciąć przemiłą pogawędkę z sympatycznym Węgrem, który w piętnaście minut opowiedział nam historię swojego życia i swoich – także polskich, a jakże! – miłości. W restauracji „Pest – Buda” tego rodzaju zbliżenie zdecydowanie nie było możliwe.

Nie samym jedzeniem jednak człowiek żyje.

O ile Varga podrzuca więc czytelnikowi także strawę duchową, obficie snując literackie i ogólnokulturalne dygresje, o tyle Olszański najlepiej czuje się w świecie, w którym na wyścigi pną się do góry nowoczesne budynki oraz dane statystyczne obrazujące wzrost i rozwój.

Węgry Vargi to kraj wielkiej literatury („co rusz natykam się w jadłospisach węgierskich restauracji na dania noszące nazwiska sławnych pisarzy; albo to jest ulubiona gęś Józsefa Attili, albo jakieś danie à la Gyula Krúdy, czy też coś, co lubił Kosztolányi, przyznaję, że patrzę na te karty dań z niejaką zazdrością, ponieważ uważam, że nazywanie potraw nazwiskami wielkich psiarzy jest najwyższą formą oddawanego im szacunku, hołdem większym niż nadawanie ich imion szkołom i stawianie im pomników. Kuchnia jest tu zbyt poważną sprawą, by zaśmiecać ją byle czyimi nazwiskami, więc kiedy jem węgierskie jedzenie, to myślę o węgierskiej literaturze, a kiedy czytam węgierskich geniuszy – myślę o jedzeniu, to jest doskonała synergia duszy z ciałem, żołądka z mózgiem, melancholii i egzaltacji.”), zamieszkały jednak przez ludzi doskonale rozumiejących co to zdrowy dystans („Mam w domu na lodówce naklejkę, na której niewielki madziarozaur wpisany jest w figurę wielkiego dinozaura, jak dzisiejsze małe Węgry w obrys dawnych Wielkich Węgier. Być może Węgrzy mają bzika na punkcie swojej historii, ale potrafią też do niej podchodzić ironicznie, czego dowodem ta naklejka, w przeciwieństwie do Polaków, którzy wyłącznie mają bzika, a taka subtelność jak ironia jest w Polsce bardzo słabo znana.”).

Węgry widziane przez Olszańskiego to przemysłowy kraj, w którym ważną rolę odgrywają inżynierowie i robotnicy („Csepel jest największym zakładem pracy na Węgrzech. Csepel to zespół jedenastu wielkich fabryk. Od martenów, walcowni blach i rur, fabryki rowerów, motocykli, traktorów, aż po fabrykę maszyn precyzyjnych, od której rozpocząłem zwiedzanie (…) Robotnicy Csepel są świadomi problemów swojego kraju, zdyscyplinowani, dojrzali. O swoich sprawach dyskutują niejednokrotnie z pierwszym sekretarzem WSPR Jánosem Kádárem, który jest członkiem organizacji partyjnej w Csepel.”). Wszystko jest tu dobrze zorganizowane i kwitnące, pewnie dlatego, że centralnie zarządzane. Nawet młodzież („Całokształtem życia młodzieży zajmuje się na Węgrzech jedna organizacja KISZ, skupiająca w swoich szeregach blisko 800 tysięcy członków”) i … przyrost naturalny („sytuacja demograficzna wymagała przedsięwzięcia szybkich i konkretnych kroków, wyjścia ze strefy podnoszenia warunków bytowych, bo stale podnoszone bodźce przestają być bodźcami. Duża liczba legalnych i nielegalnych poronień, nieodwracalne skutki tych zabiegów, a zwłaszcza przedwczesnych i martwych porodów, skłoniła rząd do wprowadzenia w 1973 roku dużych obostrzeń przy przerywaniu ciąży. Nie oznacza to oczywiście zerwania z polityką świadomego macierzyństwa i regulacji urodzin, ale będą temu służyć przede wszystkim inne środki antykoncepcyjne – a zwłaszcza pigułki (każda dziewczyna i kobieta ma prawo otrzymać na receptę lub bez niej odpowiednie medykamenty) oraz wprowadzenie wychowania seksualnego już od pierwszych klas szkoły podstawowej.”).

Wreszcie, Węgry Vargi to liczne, drobne spostrzeżenia. Szczegóły, które budują ogół. Opisane w tak sugestywny sposób, że mimochodem wwiercają się w podświadomość, zakładając podróżującemu po Węgrzech z „Czardaszem…” w ręku vargowy filtr. To pewnie z tego powodu patrząc na węgierskie pomniki wszędzie dostrzegałam tylko ich brak monumentalności (oczywiście tylko Vardze zawdzięczam to, że zwróciłam uwagę na pomnik wody sodowej), znakomicie komponujący się z nieuchronną koniecznością bycia upstrzonymi przez ptactwo.

Tymczasem, Węgry Olszańskiego to raczej monumentalizm i triumfalizm. Najlepsze fabryki, mosty, inżynierowie, wina, kąpieliska. Świat piękny, ale raczej wyobrażony i mocno fasadowy, czego najlepszym dowodem to, że nie przetrwał do dzisiaj.

Z powyższego zestawienia można wyprowadzić prosty wniosek, że „Budapeszteńskie ABC” to książka nadająca się tylko na śmietnik. Byłoby to jednak dla niej mocno krzywdzące. Śmietnik historii to bowiem całkiem godne miejsce. Trzeba o tym pamiętać, zwłaszcza gdy nie wiadomo jak za 40 lat kolejne pokolenia czytelników obejdą się z wynurzeniami Vargi.

Tadeusz Olszański „Budapeszteńskie ABC”. Iskry, Warszawa 1976.

Krzysztof Varga „Czardasz z mangalicą”. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014.