Stanisław Lem "Maska", czyli Lem nieco inny

Po ostatniej dyskusji na blogu Czytanki Anki, jadąc siłą rozpędu, poza „Kongresem futurologicznym” przeczytałam jeszcze zamieszczoną w tym samym zbiorze „Maskę”.

I w ten to sposób odnalazłam odpowiedzi na kilka zgłaszanych przez lemosceptyków wątpliwości.

- A u Lema to nie ma w ogóle kobiet i o kobietach!

Fakt, w zasadzie to prawda. Ale proszę bardzo – po początkowym, krótkotrwałym zamieszaniu z płcią wyrażającego się bezosobowo narratora („powiększałom się i rozpoznawałom siebie”, „leżałom”), okazuje się, że główną bohaterką „Maski” jest kobieta. I to piękna kobieta – na tyle piękna, że sam jej widok razi niczym gromem ważną personę w Królestwie, szlachcica Arrhodesa. Co więcej, kobieta ta umiejętnie używa typowo kobiecych sztuczek: a to upuści wachlarz, a to spłonie rumieńcem, a to rzuci od niechcenia wyjątkowo celną i inteligentną uwagę.

Aby nie psuć owej miłej kobietom wizji, napomknę więc tylko małym druczkiem, że w dalszej części owa kobieta w niepokojący sposób upodabnia się do modliszki…

- A u Lema to tylko jakieś dziwne stwory, kosmos i futurystyczne wizje!

Osobiście nie uważam tego za wadę, rozumiem jednak iż nie wszyscy się w tym odnajdują. Proszę więc bardzo, chwyćcie za „Maskę”!

Rzecz dzieje się bowiem wprawdzie nie wiadomo gdzie, może w kosmosie, a może nie, miejsce to jednak przypomina Ziemię i to taką okołośredniowieczną (może renesansową?) Mamy króla, zamek, ucztę, królewskie ogrody, karetę ze stangretem, a nawet niezbędnych w takim entouragu mnichów.

Uwaga, uwaga! Bardzo długo nie ma też żadnych dziwnych stworów! Co więcej, kiedy takowy wreszcie się pojawia (grubo po połowie), to tylko jeden, więc naprawdę, każdy da radę!

- A z tym językiem Lema, to ratunku, naprawdę, bo ileż można czytać ze słownikiem?

Jak okazało się na przykładzie „Kongresu futurologicznego”, dla części czytelników eksperymenty językowe Lema okazują się na dłuższą metę męczące. Z jednej bowiem strony inwencja autora zachwyca i zdumiewa, jednak z drugiej, nieostrożnie dawkowana, przytłacza.

A oto w „Masce” eksperymentów językowych brak (poza wspomnianą na wstępie króciutką etiudą z użyciem „ono”). Napisana jest przy użyciu słów stosunkowo prostych, zrozumiałych; kiedy trzeba nieco archaicznych, zaś w innej sytuacji nowoczesnych. Być może dzięki temu opowieść wciąga; język równoważy bowiem męczącą narrację prowadzoną w pierwszej osobie.

- A poza tym gdzie głębia? Gdzie psychologia postaci?

Prawda, zazwyczaj Lem nie opisuje uczuć i odczuć, stanów emocjonalnych bohaterów. Tu jednak mamy pełną ich gamę. Narratorka opowieści w miarę pogłębiania wiedzy o samej sobie (kim jestem? skąd się wzięłam i po co?), ujawnia nam też coraz szerszą paletę uczuć. Ostatecznie obserwujemy walkę pomiędzy dobrym a złym pierwiastkiem w niej, którą wygrywa… No właśnie.

Dodam tylko, że jako osobie często rumieniącej się niczym dzierlatka, najbardziej przypadł do gustu taki oto fragment:

„I uśmiechnęłam się, och, nie kusząco ani uwodzicielsko, ani promiennie. Uśmiechnęłam się tylko dlatego, gdyż poczułam, że się rumienię. Ten rumieniec nie był naprawdę mój, wpłynął mi na policzki, ogarniał mi twarz, zaróżowił płatki uszu, co wybornie czułam (…); z rumieńcem tym nie miałam nic wspólnego, był tegoż pochodzenia, co wiedza, która wstąpiła we mnie na progu aali, za pierwszym krokiem na jej lustrzaną gładź – ten rumieniec zdawał się częścią dworskiej etykiety, tego co właściwe, podobnie jak wachlarz, krynolina, topazy i uczesanie.”

A teraz proszę, kto podejrzewał Lema o takie zdania?

„Maskę” pochłonęłam na raz (co nie jest specjalnie trudne – w moim wydaniu zajmuje ledwie 52 strony).

Chyba najbardziej spodobała mi się w niej jej mroczna atmosfera, niczym z powieści grozy. Atmosfera kojarząca mi się z moim chyba najbardziej ulubionym filmem – „Łowcą androidów” Ridleya Scotta. Filmem, będącym ekranizacją powieści Philipa K. Dicka „Czy androidy śnią o elektrycznych owcach”. Obie te historie w zasadzie opowiadają zresztą o tym samym – o sztucznej inteligencji i jej granicach lub braku takowych. Opowieść Lema wydaje mi się jednak – mimo wszystko – bardziej optymistyczna, niż opowieść Dicka.

Sam autor zdaje się, że wysoko cenił ten utwór. Kiedy bowiem na początku tego wieku tworzono antologię jego opowiadań „Fantastyczny Lem” i przyznano mu prawo ostatecznego głosu co do treści zbioru, wykreślił inne opowiastki, wyżej ocenione przez czytelników, w to miejsce zamieszczając właśnie „Maskę”.

Dopiero pisząc tę notkę, dowiedziałam się, że „Maska” została zekranizowana. Uczynili to całkiem niedawno, w łódzkim studiu Semafor bracia Quay.

Niestety, nie widziałam całości, ale fragmenty z trailera dobrze oddają – moim zdaniem – atmosferę opowiadania.

A muzykę do filmu napisał Krzysztof Penderecki, więc – jeśli nie z zamiłowania do Lema, to chociaż ze snobizmu – przeczytajcie „Maskę”.

Stanisław Lem "Kongres futurologiczny. Maska", Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1983.