"Gąbka i latające talerze", czyli czy to naprawdę książka dla dzieci?

Tak się złożyło, że za młodu nie czytałam książek o Baltazarze Gąbce i jego przyjaciołach. Nie wiem dlaczego, tak jakoś wyszło.

Teraz nie mogę więc snuć wspominkowych opowieści, porównując wrażenia „przed” i „po”. Trochę szkoda, bo byłoby prościej znaleźć pomysł na tę notkę.

„Gąbka i latające talerze” to ostatnia z części opowieści o przygodach wesołej kompanii, której trzon zawsze stanowią cztery postacie: książę Krak, tytułowy profesor Baltazar Gąbka, kucharz Bartłomiej Bartolini (mistrz sztuki kulinarnej wszech czasów) oraz Smok Wawelski. Dobrnęliśmy do niej ze Starszym po uprzedniej żmudnej lekturze pierwszych dwóch części. Żmudnej, gdyż przeczytanie na głos łącznie blisko 600 stron wymaga od rodzica niezłej kondycji strun głosowych oraz posiadania sporej ilości wolnego czasu. Jako zaś że i z jednym, i z drugim u mnie krucho, lekko nie było.

Fabuła „Porwania Baltazara Gąbki” i „Misji Profesora Gąbki” – pierwszej i drugiej pozycji cyklu - jest znana chyba wszystkim osobom w moim wieku, choćby dlatego że obie książki zostały w znakomity sposób sfilmowane. Kto nie oglądał tych bajek na „dobranockę”, ręka do góry? No właśnie, nie widzę.

Trzecia jednak część takiego zaszczytu się nie doczekała. Snute są na ten temat różne domysły, których prawdziwości nie zamierzam dociekać. Najprostszym wytłumaczeniem jest jednak takie, że ta część została napisana jako ostatnia (drukiem ukazała się w roku 1979) podczas gdy serial telewizyjny był tworzony w zupełnie innej epoce, w latach 1969-70. Nie można też jednak wykluczyć, że przyczyną pominięcia tej części jako materiału na dobranockę był czas, w jakim toczy się akcja. Oto bowiem Gąbka i towarzysze w tajemniczy sposób podczas górskiej wędrówki przenoszą się w czasie i ze znanego im dobrze VIII wieku trafiają do Polski, A.D. 1978. W czasie, gdy książka się ukazała, niewątpliwie inaczej patrzono na bajki telewizyjne opowiadające o dawno minionych czasach (choćby ich pierwowzór nie był wolny od aluzji), inaczej zaś na opowieść o tu i teraz.

„Profesor nic nie odpowiedział, tylko założył na nos okulary i pochylił się nad puszką. Przyświecając z bliska latarką, odczytał znajdujący się na niej napis: MAKRELA W OLEJU AROMATYZOWANYM.

- Dobra rzecz – mlasnął Bartolini.

  Profesor czytał dalej.

- Surowce: ryby, olej roślinny, ocet, przyprawy… Spółdzielnia Pracy Rybołówstwa i Przetwórstwa Rybnego „Certa” w Szczecinie… Cena jedenaście złotych, data produkcji…”

Tym fragmentem pierwszego rozdziału Pagaczewski kupił mnie w całości. Tak, jestem „paprykarzem” i się tego nie wstydzę! Moja lokalna tożsamość od zawsze opierała się o dwa filary: „paprykarz szczeciński” oraz paszteciki. Skoro zaś  pokochałam paprykarz (produkowany początkowo przez szczeciński „Gryf”, a dopiero potem przez kogo popadnie), to i pozostałe przetwory rybne w puszkach nie mogły pozostawiać mnie obojętną. Makrela w oleju, śledzie w sosie własnym, skumbrie w tomacie, mniam!

Gdy dodać jeszcze do tego fakt, iż mój pierwszy własny, prawdziwy i wyemitowany reportaż zrobiłam właśnie w wymienionej przez Pagaczewskiego „Cercie” – czy ktoś może się dziwić mojemu sentymentowi?

(Tu mały wtręt, gwoli wyjaśnienia. Rzeczony reportaż został zrealizowany w zamierzchłych czasach, gdy byłam głęboko przekonana, że moim powołaniem życiowym jest praca w radiu i przez dwa lata byłam na tyle w tym przekonaniu przekonywująca, że nawet pozwolono mi nosić mikrofon i magnetofon. Jako „młoda” byłam jednak wysyłana w takie miejsca, w które nikomu innemu jeździć się nie chciało, np. do spółdzielni „Certa”. Ach, cóż za pasjonujący materiał wtedy powstał! Kto wie, może nawet jest gdzieś zachowany, głęboko w archiwum Polskiego Radia? Poniżej zacytuję, co zapamiętałam:

Młoda Reporterka: Ojej, a co to tam, takie duże?

Zdegustowany Rybak: To sieci.

Młoda Reporterka: Naprawdę? A co one tam robią?

Zdegustowany Rybak: Wiszą.

Młoda Reporterka: Ojej, a po co tam wiszą?

Zdegustowany Rybak: Żeby wyschły.

Dalszego ciągu nie zdradzam, żeby nie obniżać napięcia. Zapewniam jednak solennie, że ów materiał naprawdę znalazł się na antenie; w razie potrzeby mogę przedstawić świadków.)

Wracając jednak do naszych baranów, czy raczej smoków; w dalszych rozdziałach książki wprawdzie już więcej o „Cercie” nie było, jednak i tak czytając ją nieustannie chichotałam. Próby wytłumaczenia Starszemu z czego właściwie się śmieję z reguły kończyły się przy tym niepowodzeniem.

„Ktoś z nas musi zejść do schroniska na Kondratowej i sprowadzić ratowników. A przez ten czas pańscy przyjaciele będą sobie mogli przeczytać najnowszy numer „Przekroju”. Tam jest fajna krzyżówka z kociakiem.

   To mówiąc, cisnął w otwór zwinięty w rulon tygodnik.

- Ilu ich tam jest? – zapytał profesora.

- Trzech.

- A mają co jeść?

- Jest jeszcze szynka z żubra – odparł profesor.

W tłumie rozległy się okrzyki:

- Fenomenalne! Mają szynkę! To jakaś znakomicie zaopatrzona wyprawa!”

Tak, niewątpliwie „Gąbka i latające talerze” ma wszystko, czego potrzeba dobrej książce.

Dobrzy i źli bohaterowie są? Są.

Dobrzy, to oczywiście wymieniona na wstępie czwórka. Zmilczę tu fakt, iż według nowoczesnych kryteriów Smok mógłby zostać przesunięty do grona tych drugich, gdyż – o zgrozo! – najbardziej na świecie lubi pykać sobie fajeczką i przesiadywać całe dnie w szlafroku.

Źli natomiast, to kapitalistyczny krwiopijca i wyzyskiwacz, bogaty gangster z Barpiwonii (o której i tak wszyscy wiedzą, że to te zgniłe Stany Zjednoczone) Joe Pietruszka i jego wierni pomagierzy: Billy, Killy i Sally.

Mrożące krew w żyłach obrazy walki dobra i zła, pościgi i dramatyczne zwroty akcji są? Są.

Zarówno siedmiolatek, jak i jego Matka z zapartym tchem czytali o nadajnikach podsłuchowych sprytnie umieszczanych w tajnych miejscach, tajemniczych luksusowych limuzynach, ciosach rowerową pompką oraz brawurowym pościgu przy użyciu furgonetki do przewozu mebli.

Trochę liryzmu i trochę śmiechu jest? Jest.

Pagaczewski – zapalony podróżnik i popularyzator turystyki (poza cyklem o Gąbce napisał jeszcze m.in. kilka przewodników krajoznawczych) – zmyślnie wplótł w fabułę liczne – wcale nie nudne – opisy przyrody, opiewając piękno Tatr i Bieszczad (choć zarazem dostrzegając niekorzystne zmiany, jakie zaszły od VIII wieku, w tym zwłaszcza pojawienie się smogu, z którym poradzić może sobie tylko smok). Do tego dodał kilka zgrabnych wierszyków (debiutował w latach 30-tych właśnie zbiorem wierszy). To wszystko przeplótł jednak takimi opowieściami jak ta o morskim chrzcie Joe Pietruszki, przekraczającego po raz pierwszy równik, przy której Siedmiolatek nie mógł się zdecydować czy pęknąć ze śmiechu, czy też chłodzić odmalowujące się z emocji wypieki na twarzy.

Elementy tajemnicze i nadprzyrodzone są? Są.

Już objawiona na samym początku tajemnicza podróż w czasie dostarcza wystarczająco emocji, choć muszę przyznać, że bohaterowie przyjmują ją nader spokojnie.

„-Twój podpis jest krótki – rzekł z zazdrością kucharz. – Ale ja mam dłuższe nazwisko. Początkowo podpisywałem: Bartłomiej Bartolini, potem Bartolini, a pod koniec stawiałem tylko dwie literki: B.B.

- Zupełnie jak Brigitte Bardot – uśmiechnął się na to książę.

- A kto to taki?

- Nie pamiętasz? Aktorka filmowa. Występowała już w pierwszych latach mego panowania.”

Oczywiście jednak najważniejszym takim elementem są zapowiedziane już w tytule i baaaardzo długo oczekiwane latające talerze. Jak się zresztą okazuje, całkiem swojskie, bowiem obsadzone przez załogę noszącą dźwięczne imiona: Javoks, Siluks i Castrol.

Gdy więc do tego wszystkiego dodać sprawne pióro oraz inteligencję autora, który wierzy, iż inteligentni są także jego czytelnicy, pozostaje wyłącznie żałować, że cykl skończył się na trzech pozycjach („Wyprawa na Rodos” to już jednak nie to).

Aha. Gwoli wyjaśnienia i na wszelki wypadek. Wyrażony wyżej żal oznacza, iż szkoda że dalszego ciągu nie napisał Stanisław Pagaczewski. Uwaga wydaje się być konieczna, gdy zważyć iż czwartą część przygód Baltazara Gąbki pisze właśnie zięć autora, pan Czesław Białczyński. Bardzo mi przykro, ale po zapoznaniu się z opublikowanymi rozdziałami osobiście wolę żałować niż żal ów koić.

Stanisław Pagaczewski „Gąbka i latające talerze”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008.

Ilustrował Alfred Ledwig.