M. Choromański "Zazdrość i medycyna", czyli operacja na otwartym sercu

„Przekładaniec, kupa czy kompozycja?” zastanawiał się Karol Irzykowski, analizując w roku 1937 („Pion” nr 7) dzieło Michała Choromańskiego.

Trudno o efektowniejszy początek, jednak – niestety – kompletnie nie pasuje mi on do mojego odbioru tej książki (a fe, panie Karolu, nieładnie tak zazdrościć koledze!).

Zastanawiałam się, zarówno przed, jak i po lekturze, skąd wziął się ten intrygujący tytuł (Choromańskiego, nie Irzykowskiego).

„Dać przedstawienie pomiędzy nieistotnym cierpieniem a prawdziwym w tym wypadku, pomiędzy błahym miłosnym zdarzeniem – zazdrością - a tragicznym światem  medycyny. Taki był najgłówniejszy cel mej książki”.

Dziękuję panu, panie Choromański, sama chyba bym nie wpadła.

Kiedy o tym pomyśleć i przypomnieć sobie konstrukcję powieści, rzeczywiście można odczytać ów zamysł autora. Tylko czy istotnie zazdrość jest „błahym miłosnym zdarzeniem”?

Sporo już na ten temat napisano. Zdaje się, że nawet w „Otellu” coś o tym było, czyż nie? A Tołstoj? Balzak? Informacje na stronie internetowej najbliższej Komendy Wojewódzkiej Policji? Kto pierwszy policzy trupy, ten berek!

Faktycznie, drobiażdżek.

Nie wiem, skąd aż taka fascynacja Choromańskiego medycyną, a w tym przypadku konkretnie chirurgią. Może stąd, że sporo czasu spędzał w szpitalach (przed wojną chorował na gruźlicę płuc i kości)? W każdym razie opisy przeprowadzanych przez chirurga Tamtena operacji zajmują istotną część książki, a ich drobiazgowość robi wrażenie. Krew leje się strumieniami, zbędne fragmenty człowieka z plaskiem lądują na podłodze, decyzje trzeba podejmować w mgnieniu oka i bez zbędnych wahań. Tu nie ma miejsca na emocje.

Z drugiej zaś strony, autor prowadzi nas przez lepki i duszny (choć zarazem wietrzny – halny!) świat obsesji i namiętności. Obracamy się w kręgu trójkąta: Widmar (główny bohater) – Rebeka (jego żona) – Tamten (chirurg, domniemany kochanek). Zdradziła? Nie zdradziła? Kocha? Nie kocha? Piękna? Odrażająca? Zabiję? Nie zabiję? Istny obłęd.

Do tego narracja. Rwana, chaotyczna. Koniec na początku, początek na końcu, a w środku mętlik. Żmudne ustalanie faktów na podstawie posiadanych strzępów informacji. Przez większość czasu prowadzi nas Widmar, który za wszelką cenę usiłuje dociec prawdy, więc węszy, wypytuje, przekupuje.

Żeby jednak pojawiła się zazdrość, musi być kobieta. Rebeka. Tak jak w Biblii, Widmar (tym razem nie Izaak, choć w powieści i takowy występuje) zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Zła to jednak kobieta jest. Podobnie jak złym człowiekiem jest inna pojawiająca się w książce „biblijna” postać – Żyd, krawiec Abraham Gold. Ma on wprawdzie tylko 38 lat, jednak jest „bardzo brzydkim staruszkiem”, z którego otwartych ust wieje „potwornym chłodem i smrodem”, ba! zieje z nich „trupiarnią”!

Tak, niewątpliwie nie jest to powieść na obecne, poprawne politycznie czasy. Na szczęście autor już umarł, więc można mu wybaczyć. Tym bardziej, że pisząc ją był młody (w chwili jej opublikowania miał 28 lat) i działał niewątpliwie pod wpływem słynnej wtedy pracy Otto Weiningera „Płeć i charakter”, w której stanowczo stwierdzono, że w każdym człowieku istnieje zarówno pierwiastek męski jak i żeński. Męski to przy tym moralność i logika, zaś żeński… Tak, spójrzmy prawdzie w oczy, żeński to wyłącznie próżność, chuć i brak wiedzy. Podobnie zresztą Weininger sklasyfikował religie, uznając że dla chrześcijańskiej właściwym będzie porównanie do mężczyzn, zaś dla żydowskiej – cóż, kto zgadnie?

Pisać o „Zazdrości i medycynie” można by długo. Bo i jest o czym, też w aspekcie historycznoliterackim. Fascynujące jest to, jak Choromański włada językiem, zwłaszcza gdy uświadomić sobie, że polski nie był jego językiem ojczystym, a na co dzień zaczął się z nim stykać dopiero w roku 1924. Można też pozachwycać się pionierskością na gruncie tworzenia powieści psychologicznych (tu tak jakby pobrzmiewa gdzieś rosyjski trop biografii autora), dostrzegając zarazem umiejętność tworzenia nastroju przy użyciu sugestywnych środków wyrazu, jak wspomniany już halny czy umiejętnie dawkowane światło. Osobnego omówienia wymagałaby symbolika. Warto byłoby również wspomnieć o niezwykłym docenieniu twórczości Choromańskiego za granicą – „Zazdrość i medycyna” została przełożona na 16 języków, przy czym np. w Niemczech było bodajże osiem jej wznowień. Nie zaszkodziłoby też nadmienić o modernizmie czy przybyszewszczyźnie. Jednakowoż, hm, nie czuję się chyba na siłach.

źródło zdjęcia: Filmweb

Myślę, że wystarczy jeśli napiszę, że atmosfera powieści mnie zafascynowała. Gdzieś w pamięci zachowała mi się jej ekranizacja - wprawdzie ze znakomitą obsadą, jednak gubiąca gdzieś to, co decyduje o niezwykłości książki. Takiej, którą można czytać na różne sposoby, traktując bądź jako intelektualną zabawę w wyszukiwanie symboli i ich znaczeń (wśród znawców tematu znaleźli się i tacy, którzy ustalili, że w powieści aż piętnaście razy coś upada, a każdy z tych upadków ma swoiste znaczenie), bądź jako kolejną obyczajową historię o miłości i zdradzie, czy wreszcie – jak uczynili to Czesi – po prostu jako „detektivkę”, czyli powieść kryminalną.

A jak się ta historia kończy? Chyba najlepiej, jeśli ponownie wypowie się sam autor:

„Zakończenie podyktowało mi życie, gdyż w życiu codziennym zazdrość kończy się właśnie w ten ponury nieprzystojny sposób. To zakończenie jest straszne w swej banalności i beznadziejne jak tylko może być beznadziejnym męskie niedołęstwo.  Widmar jest przedstawicielem tej większości mężczyzn, na której wyrasta niebezpieczeństwo zbliżającego się matriarchatu”.

Wizjoner, człowiek przewrotny czy szyderca?

Michał Choromański „Zazdrość i medycyna”, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010.