M. Atwood "Dług", czyli bilans wcale nie wychodzi na zero

Dług.

Brzydko brzmi. Niedobrze się kojarzy.

Jestem twoim dłużnikiem. Jesteś mi to winna. Mam u Ciebie dług.

Dług. Odsetki. Pętla kredytowa. Bankructwo. Upadłość.

Czy jest coś miłego, co kojarzy się z długiem?

Czy w dzisiejszych czasach jest ktoś, kto nie ma gdzieś długu?

Jest. Moja babcia. 1256 zł netto emerytury. Wszystkie rachunki popłacone 10 dni przed upływem terminu płatności. Nie przyjmuje prezentów bez okazji, bo „przecież to kosztowało, muszę Ci oddać!”. Rocznik grubo przedwojenny; ten typ tak ma.

A ja?

Mam dwie karty kredytowe, jedną debetową. Trzy rachunki bankowe, na każdym możliwość przekroczenia salda.

Żyję w pośpiechu, nie starcza mi dnia. Nie wysypiam się. Chwytam tysiące srok za ogon i z każdą chciałabym sensownie porozmawiać. Nieco ponad rok temu dostałam od życia rachunek wypisany na nierefundowanych receptach. Ten udało mi się zapłacić, ale wiem, że będzie następny i nie jestem pewna, czy komitet kredytowy i tym razem zaopiniuje mnie pozytywnie.

Książka Margaret Atwood, opatrzona podtytułem: „Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa” zaskakuje, choć pewnie nie robiłaby tego, gdyby przed lekturą lepiej wczytać się w biografię autorki. Ekologia, wegetarianizm, działalność społeczna, to podstawowe hasła, jakie się z nią kojarzą. Dług nie jest więc dla niej pojęciem stricte ekonomicznym; traktuje go raczej jako pretekst do snucia szeregu rozważań na temat natury ludzkiej, ale i literatury.

„Starożytna równowaga”, „Dług i grzech”, „Dług i opowieść”, „Ciemna strona”, „Odpłata” – to tytuły pięciu rozdziałów książki, będących zarazem pięcioma wykładami, pięcioma esejami. Atwood pokazuje w nich swoją niesamowitą erudycję (bibliografia liczy osiemdziesiąt pozycji!), prowadząc czytelnika (a pierwotnie: słuchacza, bowiem jak pisze sama autorka, książka powstała jako cykl wykładów) niekiedy bardzo pokrętnymi a zazwyczaj nieoczywistymi ścieżkami. Nie jest to lektura do szybkiego przeczytania, raczej do powolnego zastanawiania się, sięgania po sugerowane tytuły, wśród których są dramaty Shakespeara, powieści Dickensa, Zoli, ale i opowiadania Poe’a, dzieła Miltona i szereg innych nic nie mówiących przeciętnemu czytelnikowi tytułów. Nie znajdziemy tu objaśnień pojęć ekonomicznych, ani analiz dotyczących sposobu prowadzenia gospodarki przez poszczególne państwa czy instytucje. Zamysłem Atwood było raczej pokazanie wszechobecności i odwieczności pojęcia długu i skłonienie czytelnika (słuchacza) do refleksji nad tym, w jaki sposób żyje. Z niektórymi jej wnioskami zgadzam się bez zastrzeżeń, inne zaskoczyły mnie tak bardzo, że ciągle jeszcze nie mogę wyrazić własnej opinii co do ich słuszności; część zaś wydaje mi się trochę naciągana. Jak zwykle, Atwood pozostawia jednak czytelnika z otwartym zakończeniem, pozwalając mu na wyciągnięcie własnych wniosków z lektury (choć tym razem chyba nieco mocniej niż zawsze kierunkuje sposób myślenia).

Siłą rzeczy, z racji skrzywienia zawodowego, szczególnie zafascynował mnie pierwszy rozdział, dotyczący starożytności, ze szczególnym jednak naciskiem na ówczesne wyobrażenia i personifikacje sprawiedliwości. Ach, gdybym miała miecz Nemezis i jej – w zasadzie - niefrasobliwość! O ile wszystko byłoby prostsze!

Dla nie-prawników Atwood przygotowała jednak rozważania o długu jako nowej otyłości (Lirael, Ty wiesz czemu w tym momencie głupio chichoczę!), o Ebenezerze Scrooge’u, także w wersji bardzo współczesnej, o tych, którzy wykonują zawody podejrzewane o złodziejstwo, bowiem zamiast uprawiać coś lub wytwarzać, jedynie przetwarzają różne rzeczy (o, nieszczęśni prawnicy, którzy co robią, no co?), o rządach państw, które zapominają o spłaceniu długu jakie mają wobec płacących podatki obywateli.

Jeśli do tego obejrzeć film dokumentalny „Dług według Margaret Atwood” (emitowany w minionym tygodniu na kanale Planete, o czym dowiedziałam się zawczasu wyłącznie dzięki niezawodnej Ani!), okazuje się, że długiem może być wszystko i wszędzie, nawet jeśli nie zdajemy sobie z tego sprawy. Kupujesz w marcu tanie warzywa (w dokumencie – pomidory) albo kiedykolwiek bądź tanie ubrania – zastanów się, skąd pochodzą i czyjej ciężkiej, marnie opłacanej pracy je zawdzięczasz. Optujesz za surowym karaniem przestępców, którzy muszą odpowiedzieć za swoje winy (spłacić swój dług) – pomyśl i o tym, że tak jak każdy kij ma dwa końce, tak i (prawie) każda historia ma drugie dno. Przemykasz wzrokiem przez informacje o kolejnej katastrofie ekologicznej gdzieś tam, na drugim końcu świata – zastanów się, bo może jej skutki odczujesz i ty.

„Tak naprawdę niczego nie posiadam (…). Nawet mojego ciała. Wszystko, co mam, jest tylko pożyczone. Wcale nie jestem bogaty. Jestem pogrążony w długach. Jak mam choćby zacząć je spłacać? Od czego powinienem zacząć?”

Ja wiem od czego zacznę jutro. Od tabletki na ból głowy. Pisząc bowiem ten post i próbując sprostać mu intelektualnie, wypiłam ¾ butelki wina. A kiedy już poczuję się lepiej, może pomyślę, jak zbawić świat i, przy okazji, siebie.

Margaret Atwood „Dług”, przełożył Tomasz Macios. Wydawnictwo Znak, Kraków 2010.