H. James "Łgarz", czyli gdzie się podziała moja centralna świadomość

źródło zdjęcia: Wikipedia

Kiedy patrzę na dostępne w internecie (czemu komputer zawsze poprawia „internet” na „Internet”?) podobizny Henry’ego Jamesa, widzę ponurego mężczyznę, który wszystko traktuje serio i nie lubi innych.

Nie ocenia się człowieka po wyglądzie, ale powierzchowność autora w tym przypadku dobrze współgra mi z poznanymi właśnie jego dziełami. Na swoje usprawiedliwienie mam jednak to, że podobizny autora oglądałam po, nie zaś przed lekturą.

Nuda, panie, nuda. Tak najkrócej scharakteryzowałabym dwa opowiadania Jamesa, które przeczytałam („Łgarz” i „Wychowanek”).

W roku 1974 wydawca tego niewielkiego zbioru napisał na okładce, że „mimo pozornej staroświecczyzny uderza nowoczesność prozy Jamesa” oraz, iż „w obu opowiadaniach James z niezwykłą subtelnością rysuje sylwetki psychologiczne swych bohaterów.” Nie omieszkał też zaznaczyć, iż „są to ponadto arcydziełka ironii i satyry obyczajowej, w czym pisarz ten w ogóle celuje”.

Aha. Najwyraźniej to, co było nowoczesne w roku 1974 i okolicach, w roku 2013 bezpowrotnie utraciło ten walor. Codzienny kontakt z lustrem nieustannie utwierdza mnie zresztą w przekonaniu o słuszności tej tezy.

Nie mogę powiedzieć, abym bardzo męczyła się przy tej lekturze – nie, przeczytałam bez specjalnego wysiłku. Ale i bez większej przyjemności.

W obu opowiadaniach James kreśli obraz współczesnych sobie Anglików. Bohaterem pierwszego z nich jest dość uznany malarz, który przy okazji realizowania prestiżowego zlecenia (malowania portretu nestora cenionego towarzysko rodu) spotyka swoją dawną, niespełnioną miłość, która – cóż za nietakt! – jest obecnie szczęśliwą żoną przystojnego pułkownika Capadose. Powyższa konstatacja – jako że pułkownik zdaniem głównego bohatera nie jest bez wad – staje się odtąd uwierającym cierniem, wręcz obsesją. Jak bowiem wyjaśnia nam – występujący w pozycji jawnego narratora – autor: „Ostatecznie nie prosił o wiele. Ani o to, by kochała go teraz, ani by pozwoliła mu wyznać jej swą miłość. Pragnął jedynie, żeby dała jakiś znak, że nie uważa swego wyboru za w pełni korzystny.”

Dała, nie dała? Uważa, nie uważa? Bohater odetchnął z ulgą, czy nie?

Szczerze powiedziawszy, kiedy się już dowiedziałam, niewiele mnie to obeszło.

Jeszcze gorzej było w przypadku drugiego z bohaterów – tym razem ubogiego nauczyciela, zaangażowanego w celu otoczenia wszechstronną opieką wątłego i chorowitego najmłodszego syna rodziny, uchodzącej (czy raczej chcącej uchodzić) za członków towarzyskiej elity. „Towarzyska niezwykłość tej rodziny była właściwie naśladownictwem życia: ich paplanina w przeróżnych językach, ich wesołość i humor, ich nie kończące się marnowanie czasu (…), ich francuszczyzna i język włoski i w wyniku obcych wpływów ich twarde, martwe amerykanizmy. Żyli makaronem i kawą – przyrządzanymi w sposób doskonały – lecz znali przepisy na sto zwykłych potraw. Przepełnieni muzyką i śpiewem stale nucili prześcigając się w tym wzajemnie i posiadali jakąś nieomal zawodową znajomość miast kontynentu. Mówili o „dobrych miejscowościach” jak złodzieje kieszonkowi lub wędrowni aktorzy. Mieli willę w Nicei, powóz, fortepian i banjo i uczęszczali na oficjalne przyjęcia.”

Za banjo chwała niebiosom, za samo opowiadanie pochwał jednak nie będzie. O ile bowiem w „Łgarzu” można było doszukać się jakiejś akcji, o tyle w „Wychowanku” okazało się to niemożliwe. O ile pierwszy z bohaterów wydawał się nawet wiarygodny (kto, spotykając swoją Wielką Miłość z jej Nową Wielką Miłością, nie poczuł piknięcia zazdrości i żalu, choćby sam był najbardziej szczęśliwy?), o tyle postępowanie drugiego jest raczej trudno wytłumaczalne. Nie bardzo też wiem, jakież przesłanie autor chciał przekazać swoim czytelnikom (bo raczej nie tylko takie, że nie wszystko złoto, co się świeci).

Cóż, nie będę ukrywać, że jestem nieco sfrustrowana. Mówią bowiem na mieście, że „Jamesowi zawdzięczamy technikę punktu widzenia, pojęcie „centralnej świadomości” w utworze literackim”. Ci sami twierdzą też, że „był znakomitym stylistą, posługującym się swobodnie rozmaitymi konwencjami, w tym popularnymi: melodramatem, farsą, powieścią grozy. Nie stawia nigdy kropki nad i, jest wieloznaczny, pozostawia wiele otwartych pytań. Był eksperymentatorem, korzystającym z popularnych gatunków, ale kwestionującym ich zasady funkcjonowania”. Ba! Uważają nawet, że jego pozycja odpowiada pozycji Bolesława Prusa w polskiej literaturze.

Być może. Pocieszam się jednak tym, że kiedy już się dowiem, czym jest „centralna świadomość” w utworze literackim, wówczas na pewno wszystko zrozumiem i docenię.

Henry James „Łgarz”, tłumaczyła Jadwiga Olędzka. Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1974.