"20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła", czyli w szczegółach raczej szaro

W roku 2001 Małgorzata Szejnert powiedziała (cytuję za Mariuszem Szczygłem, z jego przedmowy do książki M. Szejnert „My, właściciele Teksasu”):

„Od lat zajmuję się reportażem i wiem, że nie ma reportażu bez szczegółu. Bez szczegółu nie da się opisać ani bohatera, ani wydarzenia. Bywa, że reportaż dawno już wyrzucono na makulaturę razem z gazetą, a jednak ciągle jeszcze coś z tego tekstu za nami chodzi – to szczegół. Tak samo z literaturą i sztuką. Pamiętamy fotografię płuc pani Chauchat, przewrócony wózek na schodach odeskich, ręce z listem, perłę na wadze. Szczegół służy nam po to, byśmy lepiej rozumieli świat i siebie samych. (…) Szczegół wspomaga naszą pamięć, stanowi dla niej rodzaj rusztowania, umieszcza nas w przestrzeni i w czasie.”

Mam te słowa w pamięci, ilekroć usiłuję sobie przypomnieć o czym była książka, którą czytałam jakiś czas temu.

Miałam je więc i teraz, kiedy uznałam, że w związku ze zbliżającą się wielkimi krokami (podobno 5 marca) premierą kolejnej antologii polskiego reportażu, firmowanej przez Mariusza Szczygła, warto byłoby wreszcie napisać cokolwiek na temat zbioru, który przeczytałam już kilka miesięcy temu.

20 lat, licząc od 1989 roku (choć nie każdy rok doczekał się uhonorowania swoim tekstem), 26 tekstów (lub 27, jeśli liczyć też wstępniak Szczygła), 23 nazwiska autorów.

A oprócz tego mnóstwo wzmianek, dodatków, wyjaśnień i cytatów z innych reportaży dotykających zbliżonej problematyki.

Za dużo na raz, aby zapamiętać szczegóły.

Chociaż nie. Coś pamiętam.

Na pewno, nawet bez zaglądania do środka, pamiętam aż za dobrze dwa wstrząsające teksty Lidii Ostałowskiej na temat aborcji: „Polska podziemna” i „Czasem odwiedzają mnie demony”.

Mimo że w głowie nie zostały żadne szczegóły, doskonale wiem o czym były i co czułam, gdy je czytałam. A wolałabym zapomnieć.

Pamiętam też część tych, które czytałam na bieżąco, kiedy się ukazywały. Większość została opublikowana w Gazecie Wyborczej („Dużym Formacie” i jego poprzednikach o różnych nazwach lub „Wysokich obcasach”) albo „Polityce”, a obie te gazety czytam od lat.

Można by w zasadzie – gdyby kto chciał – zrobić z tego autorowi zarzut. Zarzut jednostronności i braku obiektywizmu. Raczej nie ostałby się on jednak przed żadnym trybunałem, bowiem jeśli dobrze pomyśleć, okaże się, że to właśnie te dwa tytuły prasowe przez minione dwadzieścia lat nie bały się oddawać swoich łamów reportażystom, podczas gdy pozostałe szły raczej w innym kierunku. Poza tym zaś – każdy ma przecież prawo zrobić własną antologię, dobierając tytuły według własnego, jego zdaniem właściwszego, klucza.

Z wcześniejszej lektury zapamiętałam więc „Ciszej!” Pawła Reszki (obecnie piszącego w Tygodniku Powszechnym i zachwycającego mnie niemal każdym tekstem, który tam publikuje) i lęk przed upublicznieniem własnej tożsamości, jaki towarzyszył osobom odbierającym medale Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Pamiętam „Początek” Wojciecha Tochmana (choć to akurat nie z gazety, a z książki Tochmana „Wściekły pies”) i podróżującego nad morze człowieka, usiłującego odnaleźć własną, zagubioną gdzieś na torach, tożsamość. Opowieść o człowieku, który jest – według Szczygła – „metaforą komunistycznego Polaka” (tego sformułowania nie pamiętałam, musiałam zajrzeć do książki).

Pamiętam „W Dynastii” Mariusza Szczygła (również nie z lektury w prasie, lecz z książki „Niedziela, która zdarzyła się w środę”). I fascynującą dziś tak samo jak w roku 1996 historię o imperium Amwaya i perfekcyjnie opanowanych mechanizmach manipulowania ludźmi. Nie wiem tylko czy pamiętam dzięki opowieści o tym, jak Szczygieł razem z Grażyną Torbicką prowadzili w roku 1995 galę Amwaya w Sali Kongresowej, czy dzięki temu, że moja własna mama trafiła kiedyś na amwayowski mityng. Niestety, udział w nim nie doprowadził jej do sukcesu objawiającego się znaczącym wzrostem naszej stopy życiowej, lecz do klęski, której widocznym przejawem był dotkliwy brak miejsca w łazienkowej szafce, wypełnionej odtąd po brzegi superwydajnymi i najlepszymi na świecie koncentratami czyszczącymi. Kiedy teraz o tym pomyślę i przypomnę sobie ówczesne ceny owych środków, mam wrażenie, że fakt ich zakupu oraz brak poprawy stanu rodzinnego budżetu niewątpliwie miały ze sobą ścisły związek.

Wreszcie, pamiętam „Boczne wyjście” Joanny Wojciechowskiej. O Polakach z Ameryki Południowej przemycających we własnych żołądkach kokainę. Zapamiętałam niewątpliwie dzięki opisom problemów towarzyszących konieczności rozliczenia się z towaru. Oraz wyraźnie widocznej w tle biedzie, która w połączeniu z głupotą i chciwością tworzy piorunującą mieszankę.

Poza tym pamiętam znakomitą szatę graficzną (twożywo).

I to, że strasznie smutna jest owa Nowa Polska. Biedna, szara i raczej beznadziejna. Choć wiem też na szczęście, że nie jest to cała prawda o niej.

Mam też nadzieję, że szczegóły jakie złożą się na następne dwudziestolecie już nie takiej nowej Polski będą bardziej optymistyczne.

Choć nie bardzo wierzę w to, co piszę. 

„20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła”. Pomysł, układ i komentarze Mariusz Szczygieł, ilustracje twożywo. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010.