A. Bart "Fabryka muchołapek", czyli pomyśl o zmarłych w Dzień Zaduszny

Najpierw była okrągła w tym roku rocznica Wielkiej Szpery i towarzyszące jej w Łodzi zdarzenia, o których przeczytałam u Ani z Poza Rozkładem.

Pomyślałam, że w zasadzie nic nie wiem o tym strasznym czasie. Że gdyby ktoś mnie zapytał o tę datę, z czym mi się kojarzy, to na pewno nie wspomniałabym o tym właśnie zdarzeniu.

Potem przeczytałam w Gazecie Świątecznej (z dnia 8-9 września 2012r., nr 210; dostęp do tego artykułu w internecie jest płatny, ale tu inna rozmowa z tą samą osobą, utrzymana w podobnym tonie) rozmowę z Moniką Polit, przedstawianą jako literaturoznawczyni i tłumaczka jidysz (próbowałam, ale nie znalazłam w internecie miarodajnej informacji na temat jej wykształcenia). Rozmowę, w której przedstawia ona swój punkt widzenia i swoją ocenę życia Mordechaja Chaima Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu w łódzkim getcie. Rumkowskiego, który został zapamiętany jako ten, który w dniu 4 września 1942 roku wygłosił przemówienie wzywające mieszkańców getta do wydania Niemcom starców i dzieci do 10 roku życia.

Pani Polit wydała mi się bardzo stanowcza w swoich poglądach. Poglądach, których słuszności nie jestem w stanie zweryfikować, bowiem nie czytam w jidysz; nie mam też dostępu do wielu materiałów źródłowych.

Następnie w „Polityce” (nr 41/2012) ukazał się felieton Ludwika Stommy, który kategorycznie zażądał, aby przywrócić rzeczom ich właściwe nazwy. Stwierdził: „artykuł Moniki Polit doprowadził mnie do tego sprzeciwu moralności i inteligencji, na którym kończy się nieodwołalnie jakakolwiek tolerancja”. Tytuł jego felietonu – „Kat czy kat” (będący wyraźnym nawiązaniem do tytułu rozmowy z M. Polit – „Kat czy zbawca”), nie pozostawia najmniejszych wątpliwości co do tego, co Stomma o Rumkowskim myśli.

Nic więc chyba dziwnego, że książkę Andrzeja Barta zaczynałam czytać z bardzo mieszanymi uczuciami. Pani Polit nie miała wszak żadnych wątpliwości, że to pozycja niewarta uwagi (tak tego nie określiła, ale każdy o odrobinie inteligencji domyśli się tego bez kłopotów). We wspomnianym wywiadzie oznajmiła bowiem: „Zdenerwowały mnie wypowiedzi Barta, że „Fabryka muchołapek” jest efektem jego wieloletnich studiów nad historią Rumkowskiego. (…) Czy wytrawnego pisarza nie powinno zastanowić, że wizerunek Rumkowskiego jest zbyt spójny, że coś w nim nie gra?”

Teraz, po lekturze, zastanawiam się czy Monika Polit w ogóle przeczytała „Fabrykę muchołapek”?

Bart zastrzega na samym początku: „Fabuła tej książki i występujący w niej bohaterowie to fikcja literacka”. Owszem, w prawdziwość takiego zastrzeżenia można powątpiewać, gdy się zauważy, iż przeważająca większość pojawiających się w powieści bohaterów nosi nazwiska autentycznych postaci i opowiada o faktach, które według historycznych przekazów są faktami z ich prawdziwego życia. Nie można jednak też nie dostrzec, iż wprawdzie osią historii jest opowieść o Chaimie Rumkowskim, to jednak nie jest to wątek jedyny. Równolegle prowadzona jest bowiem zarówno relacja z niezwykłego procesu Rumkowskiego, jak i opowieść o dziwnych przypadkach pisarza (czyżby samego Barta?) w podróży do Łodzi i po Łodzi – tej z czasów getta, i tej całkiem współczesnej. Powieściowy świat przedstawiany jest nam bądź z punktu widzenia żony Rumkowskiego, pięknej Reginy, bądź jego pasierba, Marka, zaś niekiedy do głosu dochodzi i sam pisarz, który zastanawia się, co z tego, co widzi i przeżywa, jest prawdą, a co zmyśleniem. Wreszcie, pojawiają się i literackie wtręty z dzieł całkiem współczesnych, niekiedy niemających nic wspólnego z opowieściami o getcie; mimochodem snuta jest też opowieść prawie-miłosna.

Nie jestem literaturoznawcą, a prostym czytelnikiem, jednak wydaje mi się, że pisarz nie może dać wyraźniejszych niźli uczynił to Bart sygnałów, iż oto, moi drodzy, kiedy bierzecie tę książkę do ręki, pamiętajcie, że nie macie do czynienia z podręcznikiem historii.

Szczerze powiedziawszy, w tej lekturze najbardziej ciekawił mnie właśnie wątek Rumkowskiego. On też ostatecznie spodobał mi się najbardziej, wydał mi się najlepiej dopracowany, najmniej chaotyczny (ale być może i też czytałam go najbardziej uważnie). Bart obsadził Rumkowskiego w roli jedynego oskarżonego w odbywającym się gdzieś na granicy światów (a może poza nią?) procesie. Procesie, który odbywa się prawie zgodnie z regułami – jest ława przysięgłych (niestety, często przysypiająca) i główny Sędzia; jest oskarżyciel, ale i wygłaszający płomienne mowy obrońca z urzędu. Przez salę rozpraw przewija się mnóstwo świadków, pojawiających się często pozornie bez ładu i składu oraz bez zachowania jakiejkolwiek chronologii. Niektórzy z nich mogli w rzeczywistości zetknąć się z Rumkowskim, inni nie; każdy ma jednak w tej opowieści do odegrania swoją rolę. Bart zdaje się razem z nami szukać tropów i odpowiedzi na pytanie, kim był Rumkowski i dlaczego postąpił tak, a nie inaczej. Każdy świadek oskarżenia zostaje jednak skontrowany zeznaniami świadka obrony; dzięki temu nic nie wydaje się jednoznaczne, dostrzegamy różne strony tego samego medalu, ba! widzimy wręcz drobne niuanse, które inaczej mogłyby nam umknąć. Pojawiają się także jednoznaczne odesłania do tragicznych postaci szekspirowskich: Koriolana, Leara, Ryszarda III.

Bart w odróżnieniu od Polit nie wydaje jednak wyroku. Podsuwa nam, owszem, jakąś podpowiedź (sądzę, że to ona mogła tak rozjuszyć panią Polit), ale w zasadzie to my musimy podjąć decyzję, czy z niej skorzystamy. A czy nie jest to błędny trop? Tego nie można wykluczyć, wszak sam autor pokazał nam w powieści, jak błąka się po meandrach własnych myśli.

W kościele katolickim obchodzony jest dziś Dzień Zaduszny, czyli dzień modlitwy za wszystkich zmarłych, połączony często z odwiedzeniem grobu i zapaleniem znicza, bardzo podobny do żydowskiego zwyczaju jarcait (przypisanego jednakże do rocznicy śmierci konkretnej osoby).

Jak podpowiadają internetowo pobożni Żydzi z Los Angeles, jeśli chcemy pomodlić się za zmarłą osobę wyznania mojżeszowego, możemy po prostu zapalić świecę i wypowiedzieć słowa: „Zapalam tę świecę, aby przynieść pokój duszy … (tu imię zmarłej osoby)"

Dziś jest dobry dzień, aby pomyśleć o wszystkich Żydach z łódzkiego getta Litzmannstadt. O Chaimie Mordechaju Rumkowskim także.

Andrzej Bart "Fabryka muchołapek", Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009.