I. Krzywicka "Sąd idzie", czyli mam marzenie

Kiedy w marcu wzięłam po raz pierwszy do ręki Antologię polskiego reportażu 100/XX, miałam przeczucie, że jest to zbiór, który prawdopodobnie będę czytać bardzo, bardzo długo.

Trzy miesiące i ledwie trzy rozdziały antologii później wiem już, że intuicja mnie nie zawiodła.

Być może rzecz przedstawiałaby się inaczej, gdybym była Gondowiczem w spódnicy. Niestety, oczytana – zwłaszcza w starszej polskiej literaturze – jestem raczej słabo, a nad spódnice przedkładam sukienki.

Dzięki temu jednak teraz, podążając za tropami wyznaczonymi przez twórców „100/XX”, mogę przeżywać ekstatyczne literackie uniesienia.

W antologii rok 1932 przyporządkowany został dwóm kobietom: Kazimierze Iłłakowiczównie (poświęconego jej rozdziału jeszcze nie przeczytałam, ale już się boję, bo skoro wrażliwość i sposób myślenia tej autorki zawsze były mi bliskie, to pewnie po lekturze zamieszczonego w antologii jednego z jej listów po raz kolejny zboczę z wcześniej zaplanowanych czytelniczych szlaków) oraz Irenie Krzywickiej.

Krzywickiej – gorszycielce, skandalizującej bojowniczce o prawa kobiet, zdeklarowanej przeciwniczce hipokryzji. Oraz niezwykle utalentowanej reporterce sądowej.

We wstępie do tego rozdziału Mariusz Szczygieł pisze między innymi tak:

„W publikacjach o „Wiadomościach Literackich” często wspomina się, że reportaże sądowe Ireny Krzywickiej należą do najlepszych tekstów w dorobku tego tygodnika. (…) Roli sprawozdawczyni sądowej podjęła się bez przygotowania i bez ambicji zachowania obiektywizmu – uważa Małgorzata Szpakowska. Są to subiektywne opowieści o ludzkich charakterach i przypadłościach, a nie bezstronne relacje.

Właśnie to, że nie byłam specjalistką – tłumaczyła Krzywicka – że miałam świeże spojrzenie na zagadnienia, które dla wielu stały się rutyną, nadało mojemu sądowemu pisaniu szczególną wartość.”

Współcześnie nie istnieje coś takiego jak sprawozdawczość sądowa. W gazetach nie ma stałych rubryk „z wokandy”, a relacje z procesów pojawiają się albo w prasie specjalistycznej typu „żółte strony” „Rzeczpospolitej” (w wersji fachowej, przeznaczonej dla prawników), albo w goniących za sensacją artykułach w gazetach codziennych, rzadziej tygodnikach (w wersji dla żądnej krwi gawiedzi). Być może to znak czasów, wszak współcześni Polacy nie lubią czytać, za to lubią oglądać telewizję. Zamiast felietonów pojawiły się więc już telewizyjne programy typu „Sędzia Anna Maria Wesołowska”, w których biorą udział zawodowi sędziowie i które – przynajmniej teoretycznie (bo w praktyce wychodzi to moim zdaniem bardzo nędznie) – mają pokazywać przeciętnemu Polakowi jak wygląda wymierzanie sprawiedliwości we współczesnej Polsce.

Kiedy myślę o pracy sędziego i procesach sądowych, widzę żywych ludzi i czuję emocje.

Kiedy patrzę na to z boku, z perspektywy szarego obywatela, usta same rozdziewają mi się do ziewania.

Tymczasem ostatnią rzeczą, jaką można napisać o reportażach Krzywickiej jest to, że są mdłe czy nudne. Lub też, że są obiektywną i rzetelną relacją z procesów, którym się przyglądała.

Czy zwykłemu człowiekowi taka rzetelna relacja faktycznie jest jednak do czegokolwiek potrzebna?

Jak twierdzi Marzena Żylińska, autorka „Neurodydaktyki” oraz spore grono neurobiologów, uczymy się i zapamiętujemy między innymi dzięki emocjom. Jakież zaś emocje mogą się w nas wyzwolić, gdy przeczytamy, że sąd w składzie na posiedzeniu niejawnym postanowił umorzyć postępowanie w sprawie? Lub też gdy dowiemy się, że w sprawie przesłuchano dwudziestu pięciu świadków, a opinie wydało dwóch niezależnych biegłych sądowych?

Oczywiście, można w tym miejscu stwierdzić, że przecież na niczym innych jak na emocjach grają tabloidy oraz dwudziestoczterogodzinne telewizje. Wszyscy pamiętamy krzyczące żółtymi paskami lub czarnymi nagłówkami dramatyczne relacje z procesu matki Madzi z Sosnowca. Od Krzywickiej różną się jednak pewnym drobnym, ale niezmiernie istotnym szczegółem. Jej relacje są bowiem literaturą. Ciągle żywą, mimo że dotyczącą wydarzeń sprzed ponad osiemdziesięciu lat.

Wznowiony w 1998 roku przez wydawnictwo „Czytelnik” zbiór wydanych po raz pierwszy w roku 1935 sprawozdań sądowych Krzywickiej, obejmuje ledwie pięć historii (szósty, króciutki rozdział pełni rolę odautorskiego posłowia). Niektóre z nich były swego czasu bardzo głośne, jak proces Rity Gorgonowej (o którego wznowienie zabiega właśnie znany mi skądinąd młody szczeciński adwokat) czy Zachariasza Drożyńskiego, zabójcy młodziutkiej tancerki rewiowej Igi Korczyńskiej (ten wątek powinien być znany wszystkim czytelnikom książki Marcina Szczygielskiego „Poczet królowych polskich”; ten też właśnie reportaż został zamieszczony w antologii „100/XX”). Inne z kolei nie powinny wzbudzić niczyjego zainteresowania. Cóż bowiem może być ciekawego w relacji z sądu grodzkiego, zajmującego się sprawami drobnymi, dziś zaliczanymi do kategorii wykroczeń? Gdzież tu sensacja, gdzie temat? Powtarzalność i banalność tych spraw sprawia, że większość osób, nie wyłączając sędziów (jak tu zapamiętać, czy kolejny podsądny ukradł z blokowej piwnicy słoiki z ogórkami czy może kompot z czereśni?) traktuje je lekceważąco. Nie Krzywicka. Ona pisze bowiem tak:

„Od wielkich dramatów, trupów, rewolwerów, spłakanych matek, spłoszonych oczu skazańców przejdę teraz do zwykłej powieści, bezbarwnej i monotonnej jak codzienne życie, ale, jak codzienne życie, bliskiej nam wszystkim. Zbrodnia, tragedia, to są ponure wyjątki od pospolitej reguły zwykłych egzystencji. Ale istnieją drobne przestępstwa na co dzień, w których zawiera się często nie mniejsza doza krzywdy. Te drobne wykroczenia to życie przyłapane na gorącym uczynku, rewia małych śmiesznostek, dużych bolączek, wielkiego sprytu i bezradnej głupoty. Defilada różnych typów ludzkich, z najróżniejszych środowisk, stłoczonych zgodnie w ciasnej salce, poszukujących sprawiedliwości, raczej zdrowego rozumu niż znajomości kruczków prawnych – nieomylności życiowej u pana w todze, siedzącego za stołem sędziowskim.”

Ci, którzy zaglądają do mnie już od pewnego czasu, dobrze wiedzą, że co jak co, ale ego mam rozbuchane. Nie pomylą się więc, gdy stwierdzą, że najwyższy czas, by pojawiły się tu wycieczki osobiste.

Sprawy, którymi zajmuję się na co dzień, są zaliczane do kategorii nudnych. Owszem, zdarzało się, że interesowali się nimi dziennikarze, jednak nie zawsze czynili to z uwagi na ich przedmiot (był nawet jeden taki, którym powodowały względy całkiem pozamerytoryczne, ale o to mniejsza). Tymczasem, gdy spróbować w nie wejrzeć, okaże się, że niemal za każdą stoi poruszająca ludzka historia. Czasem wzruszająca, czasem wstrząsająca, niekiedy zaś wywołująca obrzydzenie. Każda jednak prawdziwa. Z krwi i kości.

Marzy mi się ktoś, kto potrafiłby to dostrzec i opisać. Dotknąć sedna. Wywołać refleksję. Wzruszyć, inaczej jednak niż czyni się to dzisiaj, grając na najprostszych instynktach. Pokazać, że jest inny świat, często tuż, niemal na wyciągnięcie ręki, ledwie dwadzieścia kilometrów za granicami aglomeracji.

Może dzięki temu wszyscy uwierzylibyśmy, że sprawiedliwość kiedyś wreszcie zatriumfuje.

Brakuje mi współczesnej Krzywickiej.

Irena Krzywicka „Sąd idzie”. Czytelnik, Warszawa 1998.